برخوردار شدن مناطق کم‌برخوردار

موضوع سکونتگاه‌های غیررسمی از عارضه‌های مشترکی است که گریبان گیر عمده کلان شهر‌های دنیاست، اگرچه این معضل در بسیاری از کشور‌ها با شدت کمتری جریان دارد، اما در ایران به دغدغه‌ای جدی تبدیل شده است و به نظر می‌رسد رفعش نیازمند عزمی ملی باشد.

مسئله بافت‌های فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی در شهر مشهد نیز مطرح است و از چند منظر موردتوجه مجامع علمی و مدیریتی قرار دارد. متأسفانه در این راستا پیش بینی حاد بودن وضعیت بافت‌های متراکم شهری تازه پس از وقوع بحران‌های قریب الوقوعی همچون زلزله صورت می‌گیرد و وضعیت ژئوتکنیکی مشهد در کنار مسائلی، چون کیفیت پایین فضای زیست شهروندان در این مناطق و بحران‌های اجتماعی و اقتصادی، در جایگاه‌های بعدی و ذیل مسائل مبتلا به این پهنه‌ها دسته بندی می‌شوند.

باوجوداین به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر رویکرد ذی نفوذان درباره اهمیت این مسئله دچار انحراف شده است و تصمیم گیران در تشخیص اولویت بخشی به حل این مسائل دچار سردرگمی و بی عملی شده اند.

در بررسی علل و عوامل شکل گیری این سکونتگاه‌ها می‌توان به عدم تعادل منطقه ای، تمرکز امکانات صرفا در کلان شهر‌ها و نبود اشتغال و سرمایه گذاری به عنوان عوامل اصلی معضل موجود اشاره کرد.

تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۸ نشان می‌دهد که هرچه تمرکز در کلان شهر‌ها بیشتر شود، میزان حاشیه نشینی نیز به همان نسبت در این شهر‌ها افزایش پیدا می‌کند. به عنوان مثال، وقتی خراسان یک استان واحد و بزرگ بود، مطالعات مجموعه شهری مشهد نشان می‌داد که بیش از ۹۵ درصد سرمایه گذاری‌ها در محدوده این شهر انجام و فقط ۵ درصد این سرمایه گذاری‌ها نصیب دیگر بخش‌های استان پهناور خراسان بزرگ شده است.

همین مسئله اگرچه زنگ خطر بروز مشکلات جدی برای این خطه را به صدا در آورد، اما کمتر موردتوجه قرار گرفت.

این توسعه نامتوازن البته که تبعات دیگری هم دارد؛ برای نمونه رشد کلان شهرها، افزایش قیمت زمین را در پی دارد و ازاین جهت عرضه زمین محدود می‌شود. همین اتفاق باعث می‌شود افرادی که از نظر درآمدی جزو دهک‌های پایین جامعه هستند، توانایی هماهنگی با گردونه مالی جاری شهر را نداشته باشند و از داخل شهر به اطراف آن پراکنده شوند.

برای حل این معضل آنچه همواره از سوی شورای عالی شهرسازی و معماری ایران توصیه شده است «ایجاد تعادل منطقه ای» است. به این معنا که به جای دامن زدن به تمرکز در یک نقطه، تعادل منطقه‌ای ایجاد کند تا حجم سرمایه گذاری در یک منطقه سرزمینی پراکنده شود و افزایش پیدا کند.

در این صورت است که استقرار جمعیت و اشتغال در عرصه سرزمینی به طور کاملا طبیعی افزایش پیدا خواهد کرد. باید توجه داشت که برخورد امنیتی و توسل به زور راه مقابله با این مشکلات نیست و برای جلوگیری از ساخت وساز غیرمجاز در این مناطق، باید از توان ساکنان همین مناطق بهره برد و آن‌ها را توانمند ساخت.

و، اما امروز کلیدواژه ‎های «مسکن ارزان قیمت» و «مسکن تدریجی» و عملیات اجرایی ساخت این واحد‌ها در مناطق کم برخوردار شهر بیش از هر زمان دیگری توجه شهروندان را به خود جلب کرده است؛ مقوله‌ای که در صورت اجرای صحیح، بخشی از معضلات مشهد را کاهش می‌دهد و ایمن سازی کالبد شهری را نیز به همراه دارد.

نقاط پیرامونی شهر مشهد از جمله مناطق ۳، ۴، ۵ و ۶ شهرداری، منابع غنی اراضی ذخیره شده شهری هستند. می‌توان با نگاه عملیاتی مقابل توسعه افقی شهر ایستاد و به جای گسترش ناموزون به سمت غرب، از ظرفیت‌های این مناطق مستعد برای ساخت واحد‌های مسکونی، مجتمع‌های خدماتی و تجاری بهره برد و یک شهر متوازن‌تر ساخت.