نگاهی به تاریخ اهدای انواع صندوق پوش و ضریح پوش در حرم مطهر رضوی
پوشش‌هایی نقش خورده با هنر‌هایی زنانه و ماندگار که نه تنها زینت ضریح حرم امام رضا(ع)، که آذین دل مؤمنان بوده و هست. سطر‌های بعدی، گذری است بر تاریخ این یادگار‌های مبارک.
هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ پارچه‌های سبزی که در عطر گلاب و گل گیج خورده اند و کاسه چشم زائران و مجاوران را در وقت زیارت رنگ می‌دهند، در واقع نخ تافته‌های متبرکی هستند که نشانشان را بالای ضریح یا دیگر زوایای حرم بسیار می‌توان دید؛ یادگار‌هایی بی ریا و قدیمی که به نشانه ارادت، از قرن‌ها پیش، حتی پیش از عصر صفوی و رسمی شدن مذهب شیعه، وقف حرم می‌شده اند و تا هنوز هم پیشکش می‌شوند.
این پارچه‌ها را که بیشتر به عنوان بالاپوش صندوق مزار یا ضریح مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند، شاهان یا عوام سرزمین‌های دور و نزدیک وقف آستان مبارک آفتاب می‌کرده اند و نامشان در اسناد با عنوان پوشش ضریح مطهر ثبت شده است. پوشش‌هایی نقش خورده با هنر‌هایی زنانه و ماندگار که نه تنها زینت ضریح، که آذین دل مؤمنان بوده و هست. سطر‌های بعدی، گذری است بر تاریخ این یادگار‌های مبارک.
از صندوق پوش تا ضریح پوش‌ها
طبق اسناد تاریخى، قدمت نخستین ضریح ساخته شده بر مزار، امام رضا (ع) به دوران شاه اسماعیل صفوى پهلو مى زند، اما پیش از ساخت ضریح روى مزار، آرامگاه بزرگان، امامان و امامزادگان را با صندوقى چوبی یا فلزی که بر سنگ قبر نصب مى شده، حفظ می‌کرده اند. روی مزار حضرت رضا (ع) از گذشته تا کنون چهارصندوق و شش ضریح نصب شده که برای جلوگیری از آلودگی، روی آن را با پارچه‌هایی که شبیه آن، اکنون هم روی ضریح مشاهده می‌شود، می‌پوشانده اند. اهدای این پارچه‌ها که نخست صندوق پوش و بعد‌ها ضریح پوش نام گرفته اند، یکی از جلوه‌های ارادت مردمی به آستان ملائک پاسبان حضرت خورشید بوده است.
این صندوق پوش یا ضریح پوش‌ها که به سه دسته شیروانی پوش، بالاپوش و دورپوش تقسیم می‌شوند، آن قدر مهم بوده اند که نشان بسیاری شان را می‌توان در فهرست موقوفات حرم مطهر رضوی هم دید. بررسی منسوجات موجود در خزانه و موزه آستان قدس و اسناد آرشیوی متعدد نشان می‌دهد که بارگاه رضوی از معدود مراکز مذهبی در جهان اسلام بوده است که در آن، از قرن‌ها پیش برای حفظ و تزیین مرقد از صندوق پوش‌ها استفاده می‌کرده اند و این پوشش‌ها معمولا بسته به وسع واقف آن، از اجناس مختلفی دوخته و با انواع هنر‌های دستی آذین می‌شده اند.
مخمل و قطبی و قناویز
سعیده جلالیان، طاهره عظیم زاده تهرانی و مهدی جلیلی در پژوهشی با عنوان «پیشینه صندوق‌ها و صندوق پوش‌های مرقد امام رضا (ع)» درباره انواع پارچه‌هایی که در دوخت پوشش‌ها استفاده شده است، می‌گویند: «پارچه‌های مورد استفاده در تهیه صندوق پوش‌ها از دوره صفوی تا پهلوی شامل پارچه‌های زربفت، مخمل، قطبی (گیاهی که از آن رسن می‌سازند)، قلمکار، قناویز (نوعی پارچه نخی با رنگ‌های مختلف که در دوره قاجاری باب می‌شود)، کرپ ساتین و کودری (پارچه نخی بدون آهار و ارزان قیمت که بیشتر از آن چادر و پیراهن می‌دوزند) بوده است، اما گویا پارچه‌های مخمل بیشترین کاربرد را داشته اند و پس از آن زربفت، اطلس، قلمکار و کرپ ساتین مورد استفاده قرار می‌گرفته اند.»
این پوشش‌ها در گذشته بیشتر به رنگ قرمز بوده است و پس از آن، دوزندگان از پارچه‌هایی به رنگ سبز، مشکی و سرمه‌ای استفاده کرده اند. همچنین از هنر‌های دستی به کار رفته در این پارچه‌ها می‌توان گلابتون دوزی، پولک دوزی، مفتول دوزی، یراق دوزی، گلدوزی و قلاب دوزی را نام برد.
یادگاری ۵۰۰ ساله از لاهیجان
ناگفته نماند اکنون در حرم مطهر صندوق پوش‌هایی وجود دارند که قدیمی‌ترین آن‌ها یادگار دوره صفوی است. صندوق پوشی زربفت متعلق به سال ۹۵۲ هجری قمری که به سفارش «حاجی اُسوار کالجار»، از اهالی لاهیجان، به صندوق مطهر اهدا شده، اما هنر آن گویا رنج دست «میرنظام‌کاشانی» است و در رشت بافته شده است؛ پارچه‌ای مشکی و الماسی که طرح یک کتیبه در حاشیه آن و سوره مبارکه فتح در متن آن دوخته شده است.
اهدای این پوشش‌های مبارک گویا در دوره افشاری نیز وجود داشته که اکنون آثاری از آنان باقی نمانده، اما برابر سیاهه اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، بین سال‌های ۱۱۵۲ تا ۱۱۵۳ هجری قمری، ۱۰ صندوق پوش به ضریح مطهر حضرت رضا (ع) وقف شده است که از پارچه‌های اطلس، گلابتون دوزی، مخمل یا با قماش‌های قلمکاری شده دوخته می‌شده اند.
پیشکش از طرف ملکه هندوستان
در اسناد دوره قاجار هم (۱۲۱۲ تا ۱۲۱۳ قمری) توصیف چهار صندوق پوش آمده که قدیمی‌ترین آن ها، پوششی مربوط به دوره فتحعلیشاه قاجار است. علاوه بر این، صندوق پوشی با متن زری دوزی که در میان آن، گل‌های ریز الوان و در اطرافش اسماءا... با رنگ نقره بافته شده است و در چهارلچک اطرافش، عبارت «یا ضامن الغربا و المساکین» را صورت زده اند، یکی دیگر از پوشش‌هایی است که گویا در سال ۱۲۱۹ هجری قمری برای مرقد مقدس امام رضا (ع) وقف شده است و هم اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
در سند دیگری از سال ۱۲۸۲ هجری قمری نیز وصف صندوق پوشی مفتول دوز و پولک دوزی آمده که یک ملکه هندی آن را به بارگاه مطهر رضوی تقدیم کرده است.
اسناد قرن سیزدهم قمری نشان می‌دهند وقف پوشش‌های پارچه همچنان در این دوران نیز مرسوم بوده است. سوای این، در این دوران به نظر می‌رسد در زمان تنظیف ضریح مطهر، مقداری پارچه دوخته که معمولا از جنس چلوار و موری بوده است، تهیه می‌کرده و روی صندوق می‌کشیده اند که تا پیش از آن معمول نبوده است.
متن کاغذ‌های کاهی این دوره همچنین می‌گویند که این پارچه را پس از نظافت یکی به عنوان تبرک می‌برده و هم او نیز موظف بوده است هزینه تهیه پارچه برای گردگیری و غبار روبی بعدی را پرداخت کند. آن گونه که از سیاهه متن این اسناد بر می‌آید، این پارچه جزو اسباب و لوازم غبارروبی ضریح مطهر بوده که هر ساله تعویض می‌شده است.
۴۲۰ ضریح پوش در خزانه آستان قدس
خبر‌هایی از تعمیر و مرمت پوشش‌ها را هم می‌توان در مکتوباتی دید که بیشتر متعلق به دوره پهلوی اول هستند. برای نمونه درمکتوبه‌ای از سال ۱۳۰۸ خورشیدی به تهیه مخمل برای دور صندوق پوش و تهیه آستر و پرداخت اجرت رفوگر که صندوق پوش را با استفاده از ابریشم تعمیر کرده، اشاره شده است. همچنین برابر سندی نیز که متعلق به دوره پهلوی دوم است، گویا ضریح مطهر در این روزگار دارای ۱۰ پوشش پارچه‌ای بوده است.
این سنت پس از آن هم ادامه پیدا می‌کند، آن چنان که هم اکنون ۴۲۰ ضریح پوش در خزانه آستان قدس وجود دارد. سوای این، در کارگاه‌های ویژه آستان قدس هر ساله تعداد زیادی ضریح پوش دوخته می‌شود که از آن در مراسم مختلف و مناسبت‌های مذهبی استفاده می‌شود.
چند نمونه از ضریح‌پوش‌های قدیمی حرم مطهر رضوی
ضریح‌پوش مخمل سبز: این ضریح‌پوش از جنس مخمل سبز و آبی نیلی با آستر دبیت در سال ۱۲۷۶ هجری‌قمری تهیه شده و در آن، هنر‌های ابریشم‌دوزی، تکه‌دوزی، معرق پارچه، قلاب‌دوزی، کتیبه‌دوزی، یراق‌دوزی و ریشه‌دوزی به کار رفته که جنس یراق‌ها از گلابتون نقره و ریشه‌ها نیز از ابریشم طبیعی است. زمینه سبزرنگ این بالاپوش مزین به نقش پنج سرو به نشانه پنج‌تن آل‌عبا (ع) است.
فضای بالای سرو‌ها هم با مخملی نیلی تکه‌دوزی شده است و فضای بین محراب‌های آن را با خطوط جناقی هفت‌رنگ به نشانه تسلسل و تداوم زندگی زینت داده‌اند. همچنین نقش ۱۲ سرو در‌زمینه محرابی دورپوش، نماد دوازده‌امام (ع) است و هفت قسمت یا هفت رنگ داخل سرو‌ها گذر از هفت مرحله بهشت را نشان می‌دهد.
ضریح‌پوش مرواریددوزی‌شده: این ضریح‌پوش مخمل و ابریشم را «بی‌بی‌جان زر‌دوز کاشانی» نامی دوخته و مهدعلیا، مادر ناصرالدین‌شاه قاجار، در سال۱۲۸۵ هجری‌قمری وقف ضریح مبارک امام‌رضا (ع) کرده است. در حاشیه این بالاپوش ۳۶ کتیبه بزرگ مزین به اشعار فارسی دیده می‌شود که در فضای بین هر دو کتیبه آن، عبارت مبارک «یا امام‌رضا (ع)» را با نخ زر نوشته‌اند.
ضریح‌پوش مخمل مشکی: این ضریح‌پوش را استاد «محمد جعفر خراسانی» در سال ۱۲۷۹ هجری‌قمری دوخته و در آن، از هنر‌های قلاب‌دوزی و کتیبه‌دوزی استفاده کرده است. در کتیبه‌هایی که روی این ضریح‌پوش نقش خورده است، ترکیب‌بند معروف محتشم‌کاشانی بافته شده و در کتیبه‌های کوچک‌ترش که دورادور ضریح‌پوش را پر کرده، نیز اسماءالحسنی قلاب‌دوزی شده است. خادمان آستانه از این ضریح‌پوش در ایام سوگواری و ماه محرم استفاده می‌کرده‌اند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
