نقش قلم در بیان امام علی(ع)

قلم نشان دهنده شخصیت هر انسانی است. عقاید و باور‌ها و تفکر اهل قلم، با مکتوبات آنان آشکار می‌شود. در واقع قلم وسیله نگارش اندیشه ها، احساسات و گرایش هاست. با قلم کتاب تولید می‌شود و کتاب‌ها نمایانگر محاسن و معایب انسان‌ها هستند. بهترین سند برای آگاهی از انگیزه‌ها و باور‌های هر انسانی قلم اوست. با مطالعه آثار قلمی هر صاحب قلمی، می‌توان شخصیت او را شناخت و به سطح سواد و دانش او پی برد. قلم هر فردی هویت او را نشان می‌دهد.

ارتباط و نسبت خط و کتاب با قلم، پیوند علت و معلولی است و خط و کتاب معلول قلم است. قلم یکی از دو زبان انسان است. امیر مومنان (ع) فرموده اند: الخط لسان الید (غررالحکم و دررالکلم، ج ۱ ص ۱۸۶) خط زبان دست است. در حدیث علوی دیگر آمده است: نعم المحدث الکتاب (غررالحکم و دررالکلم، ج ۶، ص ۱۶۷). کتاب بهترین سخنگوست و سخنگوی خوبی است. واقعیت نقش نمایشگری و پرچمداری کتاب را امام علی (ع) یادآوری نموده اند.

در حدیث دیگر فرموده اند: الکتاب احدی المحدثین (غررالحکم و دررالکلم، ج ۲، ص ۱۶۵) کتاب یکی از دو سخنگوست. در این دو حدیث علوی از کتاب با عنوان محدث یعنی سخنگو یاد شده است و در حدیث پیشین نیز خط زبان دست نامیده شده است. این سه حدیث علوی جایگاه و نقش برجسته کتاب را نشان‌
می‌دهد. هر نویسنده‌ای هدفی دارد و با نیتی دست به قلم می‌برد و کتاب تولید می‌کند؛ بنابراین کتاب‌ها نشان دهنده نیت‌ها و انگیزه‌های اهل قلم هستند. امیر مومنان امام علی (ع) فرموده اند: الکتاب ترجمان النیه (غررالحکم و دررالکلم، ج ۱، ص ۸۰). کتاب ترجمه کننده نیت انسان و روشنگر درون و انگیزه اوست. می‌توان با مطالعه کتاب و نوشتار هر فردی به نیت و انگیزه او پی برد. با بررسی و مطالعه هر کتاب امکان کشف انگیزه نویسنده وجود دارد.

قلم و عقل با هم تناسب و ارتباط دارند. عقل و خردورزی انسان‌ها درجات و مراتبی دارد و قلم‌های انسان‌ها و کتاب‌های آنان میزان عقل آن‌ها را یادآوری می‌نماید. امیرالمومنین (ع) فرموده اند: عقول الفضلاء فی اطراف اقلام‌ها (غررالحکم و دررالکلم، ج ۴، ص ۳۶۵) عقل‌های فضلا در کناره‌های قلم هایشان است. نوشته‌های صاحبان قلم‌ها، کم یا زیاد آن و هر گوشه و کنار آن و هر فصل و ورق آن، نمایانگر درجه خرد نویسندگان است؛ بنابراین نویسندگان باید در سطر سطر آثار خویش تفکر کنند.

حضرت در حدیث دیگری فرموده اند: کتاب الرجل عنوان عقله و برهان فضله (غررالحکم و دررالکلم، ج ۴، ص ۷۲۶۰) کتاب مرد عنوان و نشانه عقل و برهان و دلیل فضل اوست. «عنوان» به معنای آدرس و نشانه و علامت و سند و دلیل است. «فضل» به معنای افزونی رتبه و کمال و زیادی و اضافه و نیکی و احسان و بخشش است. «برهان» به معنای دلیل و ملاک و مدرک است.

در این حدیث شریف علوی، هر کتابی نشان دهنده و برهان و مدرک و سند دو چیز شمرده شده است: عقل و فضل! امام علی (ع) در حدیث دیگری فرموده اند: کتاب المرء معیار فضله و مسبار نبله (غررالحکم و دررالکلم، ج ۴، ص ۶۳۵) کتاب انسان معیار فضل و مسبار نجابت و هوشیاری اوست. در این حدیث شریف علوی نیز کتاب هر انسان نشان دهنده دو واقعیت اعلام شده است. هر کتابی معیار فضل و برتری و همچنین ملاک سنجش ذکاوت و هوشیاری و نجابت و قدرت نویسنده اوست. باید هر نویسنده‌ای در کتابش دقت کند تا اثرش نشانه نقص و کمی فضل و عقل و هوشیاری اش تلقی نگردد بلکه نشان دهنده فضل و ملاک ذکاوت او باشد.

در حدیث دیگر فرموده اند: اذا کتبت کتابا فاعد فیه النظر قبل ختمه فانما تختم علی عقلک (غررالحکم و دررالکلم، ج ۳، ص ۱۹۰) هر گاه کتابی نوشتی پس و پیش از ختم و مهر آن دوباره به آن نظر کن، زیرا تو بر عقلت مهر می‌زنی. حضرت در این حدیث هشدار داده اند هر کتابی سند و مدرک برای میزان عقل نویسنده آن است و دانش و خرد هر نویسنده‌ای از اثرش هویدا می‌شود. جا دارد نویسنده پیش از چاپ هر اثرش، آن را دوباره و چندباره مطالعه و بررسی و بازنگری و بازنویسی نماید. در این احادیث علوی جایگاه قلم و نقش برجسته آن در نمایشگری ماهیت نویسنده و شخصیت وی تبیین شده است. نویسندگان و اهل قلم باید به این نقش قلم توجه جدی کنند و با آگاهی از این نقش اساسی بنویسند و کتاب تولید کنند.