ولی‌ا... کاووسی - نسخه پژوه
کتابخانه آستان قدس رضوی از کهن‌ترین و غنی‌ترین گنجینه‌های نسخ اسلامی است که شکل‌گیری‌اش را می‌توان به نخستین سال‌های پس‌از شهادت امام علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) نسبت داد. از همان زمان بود که شیعیان مؤمن و دوستدار اهل بیت (ع) از اقصانقاط عالم اسلام رو به این بقعه متبرک آوردند و در آباد کردن آن به جان کوشیدند.
در‌این‌میان، یکی از مهم‌ترین راه‌های اظهار ارادت و محبت به آن حضرت و تلاش در جهت توسعه بارگاهش، وقف اشیای گرانبها، خاصه کتاب‌ها و مصحف‌های نفیس بود که اندک‌زمانی پس‌از مرکزیت‌یافتن حرم رضوی به جریان افتاد. کهن‌ترین مصحف‌هایی که امروز در گنجینه نسخ آستان قدس محفوظ است، یکی نسخه‌ای به خط و وقف کشواد بن‌املاس با تاریخ ۳۲۷قمری است و دیگری جزو مصحفی است که حاکم وقت خراسان، ابوالقاسم علی بن‌ناصرالدوله ابی‌الحسن محمد ابراهیم بن سیمجور، در ۳۸۳قمری به بارگاه امام هشتم شیعیان پیشکش کرده و امروز به مصحف ابن‌سیمجور شهرت دارد.
روند رشد و گسترش گنجینه نسخ آستان قدس رضوی با فراز و فرود‌هایی در دوره‌های مختلف تاریخ ایران همچنان تداوم یافت تا به دوره قاجار رسید. به نظر می‌رسد موضوع وقف نسخ را در دوره قاجار باید قدری متفاوت از دوره‌های پیش‌تر نگریست؛ زیرا از منظر تاریخی این دوره سرحدی است میان ایران کهن پیشامدرن و ایران در آستانه ظهور مظاهر تجدد و زوال سنن فرهنگی پیشین. در حوزه بحث حاضر نیز میراث هزارساله نسخه‌نویسی و نسخه‌سپاری ایرانیان به دست مردمان این روزگار رسید و در هر دو زمینه آخرین نشانه‌های حیات اصیلش را از سر گذراند.
اوضاع نابسامان اوایل دوره قاجار در خراسان، که حضور بازماندگان خاندان افشار در آنجا بدان دامن می‌زد، اداره حرم رضوی را نیز آشفته کرد، به‌طوری‌که تا مدت‌ها هیچ‌کس عهده‌دار مقام تولیت آستان نبود و سرپرستی حرم و اداره موقوفات را به‌شکلی پراکنده، صاحب‌منصبان مشهد بر‌عهده می‌گرفتند که حاصلش اغتشاش و بی نظمی بیشتر بود. این وضع همچنان ادامه داشت تا اینکه فتحعلی‌شاه‌قاجار، میرزاموسی فراهانی، برادر کوچک میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام‌فراهانی، را در ۱۲۴۷قمری به سمت «ناظمی کل سرکار فیض آثار حضرت رضوی علیه السلام» منصوب کرد و او را به مقام «ناظر وقف» یا همان تولیت آستان مقدس رساند. با مساعی میرزاموسی، اوضاع حرم نظم و سامان یافت و عایدات موقوفات نیز صرف ارتقای امکانات و خدمات زائران و مراجعان شد.
انتصاب مقام تولیت که از زمان صفویان رایج شده و با شرایطی بیش‌وکم ثابت تا عصر قاجاریان تداوم یافته بود، در این دوره دچار تغییراتی شد که بر نظام اداره موقوفات، طبقه و پایگاه اجتماعی واقفان، و حتی کیفیت مصحف‌هایی که به گنجینه رضوی پیشکش می‌شد، تأثیر نهاد. نخستین تغییر این بود که در این زمان، به خلاف دوره‌های صفوی و افشار، متولی را نه از طبقه علما و سادات، بلکه از میان رجال وابسته به دربار برمی‌گزیدند.
دیگر اینکه در دوره‌های پیشین غالبا متولیان از اهالی خود ولایت خراسان بودند، اما در عهد قاجار همه متولیان را، بی‌استثنا، از پایتخت می‌فرستادند. سوم اینکه در این روزگار، شماری از حاکمان ولایت خراسان، همزمان تولیت حرم رضوی را نیز بر‌عهده گرفتند که این هم در ادوار گذشته سابقه نداشت. آخر اینکه مقامی به نام نایب‌التولیه در این زمان پدید آمد و تمامی متولیان دوره قاجار را در اداره امور مجموعه رضوی یاری کرد.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
