حلوا بربری؛ نماینده خرده فرهنگ خاوری

فرهنگ کهن ایرانی، مجموعه‌ای از خرده فرهنگ‌ها را در خود دارد که در آیینه هر کدام می‌توان ردپایی از آیین‌های کهن ایران زمین را به تماشا نشست.

فرهنگ «خاوری»‌ها یکی از همان خرده فرهنگ هاست؛ خرده فرهنگی که ظاهرا ریشه آن به قلب خراسان، در مناطق مرکزی افغانستان می‌رسد. خاوری‌ها سده هاست که در اطراف مشهد و در سده اخیر به ویژه در فریمان ساکن هستند. خاوری‌ها درصدی از جمعیت مشهد را هم تشکیل می‌دهند و البته آداب و رسوم ویژه خود را نیز کم و بیش دارند؛ و کم و بیش توانسته اند این آداب و رسوم را به روزگار معاصر هم برسانند.

یکی از این آداب، نان مخصوصی بود به نام «نان بربری» که تا همین سال‌های اخیر در مشهد و به ویژه در منطقه طلاب، پخت می‌شد. نان بربری، با آنچه امروز به عنوان نام بربری شناخته می‌شود، فرق داشت. نانی که امروز در مشهد به عنوان نان بربری می‌شناسیم، پیش از این‌ها با عنوان «نان فری» شناخته می‌شد. نان بربری، اما نانی بود بزرگ؛ حتی از نان سنگک هم بزرگ تر. تنور نان بربری، بر عکس دیگر تنور‌های معمول، در زمین قرار داشت و شاطر نان بربری، به طرز خطرناکی، برای پخت نان، ناچار بود در تنور، خم شود...

خاوری ها، برگرفته از فرهنگ کهن ایرانی، کلوچه‌ای هم می‌پزند که ویژه مناسبت‌های مذهبی است و از نوروز گرفته تا ایام چراغ و برات، پخت می‌شود. این کلوچه «بُسراق» نام دارد و کم و بیش، شبیه «نان روغنی» است که در سرتاسر خراسان به ویژه در آیین‌های سوگواری تهیه می‌شود. بسراق، در ایران غربی با عنوان «برساق» پخت می‌شود و نشان می‌دهد که دو سر این گستره وسیع، ارتباط پیوسته‌ای با یکدیگر داشته و دارند.

عظمت این پیوستگی وقتی بیشتر معلوم می‌شود که بدانیم، خاوری‌ها حلوایی هم دارند که بسیار بسیار شبیه سمنو است. «حلوا بربری» بیشتر از هر وقت دیگر، در دهه آخر صفر پخت می‌شود؛ نیز در ایام عزای حضرت صدیقه اطهر (س) و در ایام عزای حضرت زینب (س).

حلوا بربری هم مثل سمنو، یک حلوای زنانه است و درست مثل سمنو از جوانه گندم تهیه می‌شود. در این سال‌ها البته خانم‌های خاوری، حلوا را با آرد جوانه گندم می‌پزند. حلوا بربری، سفت‌تر از سمنو است و البته روغن هم دارد و گاهی هم بنا به ذائقه، شکر هم روی آن پاشیده می‌شود.

حلوا بربری ماندگاری بسیار بالایی دارد و حتی بیشتر از یک سال هم می‌شود آن را در محیط مناسب، نگه داشت.
حلوا بربری، جزئی از فرهنگ خاوری و جزئی از فرهنگ مشهدی است. خاوری‌ها باید همت کنند و این حلوا را که می‌تواند نماینده مناسبی برای فرهنگشان باشد، بیشتر معرفی کنند و بشناسانند.