علی‌اصغر داوودی
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد مشهد
عصر دوم مشروطه که با ظهور سلطنت پهلوی از ۱۳۰۵ تا ۱۳۲۰ ادامه یافت، ۷ دوره قانون‌گذاری (ششم تا سیزدهم) را دربرمی‌گیرد. در این عصر، مشروطه نیم‌بند با وضعیتی آشفته در حالی به دوره پهلوی منتقل شد که سلطنت قاجار از نظر مردم کهنه و پوسیده جلوه می‌نمود و باید تغییر می‌کرد. دیگر ممکن نبود بر حکومتی که آشکارا با استقراض از خارجه، بستن قرارداد‌های نفتی سنگین با دولت‌های بیگانه و سفر‌های مکرر شاهان قاجار به فرنگ، حقوق مردم را نقض می‌کرد، مهر مشروطیت زد. نظر به ثبات سیاسی که در نتیجه دیکتاتوری رضاشاه در این دوره پدید آمد، انتخابات هر دوره بدون وقفه آغاز و مجالس در موعد قانونی خود افتتاح و عمرشان به آرامش طی می‌شد. به‌جز دوره ششم که مدرس و مصدق مجلس را از سکوت بیرون آوردند و قضاوت کنسولی نیز لغو شد و دوره دوازدهم که رضاشاه از قدرت خلع و محمدرضاشاه به جانشینی پدر مقرر شد، مجالس این دوره تحرک و جنبش چندانی نداشتند.
از مجلس ششم به بعد با جا افتادن نسبی حکومت پهلوی در اقصی‌نقاط کشور، به‌تدریج نظامیان شروع به دخالت در انتخاب نمایندگان کردند و سلسله فعالیت‌های گسترده‌ای برای خارج کردن نمایندگان مخالف حکومت از میدان رقابت انتخابات آغاز شد. از این دوره به بعد تیمورتاش با نزدیک شدن به شاه، به مجری اصلی سیاست‌های وی تبدیل شد. با هم‌دستی او بود که طرف‌داران رضاشاه با اعمال نفوذ وارد مجلس ششم شدند. هرچند افرادی، چون مدرس و مصدق با اعتبارنامه وکیل‌الدوله‌هایی که با حمایت دربار به مجلس ششم وارد شده بودند، مخالفت کردند، اما این مقاومت‌ها افاقه‌ای نکرد و به‌تدریج آن دو از صحنه سیاست طرد شدند. در طول ۱۶ سال سلطنت رضاشاه فضای بله‌قربان‌گویی مطلق بر نظام اداری و سیاسی ایران، ازجمله مجلس شورای ملی حاکم شد.
در دوره هشتم، رضاشاه برای تثبیت قدرت خود برای اولین‌بار مصونیت پارلمانی را از نمایندگان سلب کرد. ازجمله اقدامات مفید مجلس نهم افتتاح دانشگاه تهران و لغو امتیازنامه قدیم دارسی و انعقاد امتیازنامه جدید بود. در مجلس دهم آزادی انتخابات به‌طور کلی مفهوم خود را از دست داد و از آن به بعد حتی یک نماینده مخالف به مجلس راه نیافت و هرکس انتخاب می‌شد، در اصل نماینده شاه بود. از مهم‌ترین موضوعاتی که در این دوره به تصویب مجلس رسید، یکی پیمان سعدآباد میان ایران، ترکیه، افغانستان و عراق و دیگری کشف اجباری حجاب زنان بود.
مقارن با مجلس یازدهم بود که جنگ جهانی دوم آغاز شد و دولت در آن اعلان بی‌طرفی نمود. از مصوبات این مجلس می‌توان به تصویب قانون آیین دادرسی مدنی، قانون خدمت نظام وظیفه عمومی و قانون روابط مالک و زارع اشاره کرد. در دوره مجلس دوازدهم متفقین به بهانه مداخلات دولت آلمان در امور ایران و وجود اتباع آلمانی در این کشور و ناامنی حاصل از آن، به ایران حمله و آن را اشغال کردند. در نتیجه دگرگونی اوضاع، هیجان و انقلابی در افکار عمومی طبقات مختلف پدید آمد و بسیاری از ناراضیان شروع به انتقاد از حکومت وقت نمودند. ارباب جراید و روشن‌فکرانی که در گذشته زیر فشار بودند و نیز رؤسای ایلات و عشایر، صاحبان قدرت و نفوذ محلی که به سبب قدرت مرکزی از آن‌ها سلب خودمختاری شده بود، جرئت پیدا کردند آزادانه خرده‌گیری‌های خود را به زبان آورند. این انتقادات به‌تدریج به مجلس نیز سرایت کرد. هیئت‌دولت در جلسه فوق‌العاده ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ مجلس حضور یافت و نخست‌وزیر وقت استعفای رضاشاه از مقام سلطنت را قرائت و سلطنت محمدرضا پهلوی را اعلام کرد. روز بعد شاه جدید در مجلس حضور یافت و سوگندنامه خود را قرائت نمود. ۲۷ شهریور نیز فرمان عفو عمومی اعلام شد و اول مهر همان سال لایحه الغای قانون ریاست عالیه کل قوا که از امتیازات شاه سابق بود، به تصویب نمایندگان مجلس رسید. با پایان عمر مجلس دوازدهم در نهم آبان، عصر دوم مشروطیت نیز به پایان رسید.
از مجلس ششم به بعد با جا افتادن نسبی حکومت پهلوی در اقصی‌نقاط کشور، به‌تدریج نظامیان شروع به دخالت در انتخاب نمایندگان کردند و سلسله فعالیت‌های گسترده‌ای برای خارج کردن نمایندگان مخالف حکومت از میدان رقابت انتخابات آغاز شد. از این دوره به بعد تیمورتاش با نزدیک شدن به شاه، به مجری اصلی سیاست‌های وی تبدیل شد. با هم‌دستی او بود که طرف‌داران رضاشاه با اعمال نفوذ وارد مجلس ششم شدند. هرچند افرادی، چون مدرس و مصدق با اعتبارنامه وکیل‌الدوله‌هایی که با حمایت دربار به مجلس ششم وارد شده بودند، مخالفت کردند، اما این مقاومت‌ها افاقه‌ای نکرد و به‌تدریج آن دو از صحنه سیاست طرد شدند. در طول ۱۶ سال سلطنت رضاشاه فضای بله‌قربان‌گویی مطلق بر نظام اداری و سیاسی ایران، ازجمله مجلس شورای ملی حاکم شد.
در دوره هشتم، رضاشاه برای تثبیت قدرت خود برای اولین‌بار مصونیت پارلمانی را از نمایندگان سلب کرد. ازجمله اقدامات مفید مجلس نهم افتتاح دانشگاه تهران و لغو امتیازنامه قدیم دارسی و انعقاد امتیازنامه جدید بود. در مجلس دهم آزادی انتخابات به‌طور کلی مفهوم خود را از دست داد و از آن به بعد حتی یک نماینده مخالف به مجلس راه نیافت و هرکس انتخاب می‌شد، در اصل نماینده شاه بود. از مهم‌ترین موضوعاتی که در این دوره به تصویب مجلس رسید، یکی پیمان سعدآباد میان ایران، ترکیه، افغانستان و عراق و دیگری کشف اجباری حجاب زنان بود.
مقارن با مجلس یازدهم بود که جنگ جهانی دوم آغاز شد و دولت در آن اعلان بی‌طرفی نمود. از مصوبات این مجلس می‌توان به تصویب قانون آیین دادرسی مدنی، قانون خدمت نظام وظیفه عمومی و قانون روابط مالک و زارع اشاره کرد. در دوره مجلس دوازدهم متفقین به بهانه مداخلات دولت آلمان در امور ایران و وجود اتباع آلمانی در این کشور و ناامنی حاصل از آن، به ایران حمله و آن را اشغال کردند. در نتیجه دگرگونی اوضاع، هیجان و انقلابی در افکار عمومی طبقات مختلف پدید آمد و بسیاری از ناراضیان شروع به انتقاد از حکومت وقت نمودند. ارباب جراید و روشن‌فکرانی که در گذشته زیر فشار بودند و نیز رؤسای ایلات و عشایر، صاحبان قدرت و نفوذ محلی که به سبب قدرت مرکزی از آن‌ها سلب خودمختاری شده بود، جرئت پیدا کردند آزادانه خرده‌گیری‌های خود را به زبان آورند. این انتقادات به‌تدریج به مجلس نیز سرایت کرد. هیئت‌دولت در جلسه فوق‌العاده ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ مجلس حضور یافت و نخست‌وزیر وقت استعفای رضاشاه از مقام سلطنت را قرائت و سلطنت محمدرضا پهلوی را اعلام کرد. روز بعد شاه جدید در مجلس حضور یافت و سوگندنامه خود را قرائت نمود. ۲۷ شهریور نیز فرمان عفو عمومی اعلام شد و اول مهر همان سال لایحه الغای قانون ریاست عالیه کل قوا که از امتیازات شاه سابق بود، به تصویب نمایندگان مجلس رسید. با پایان عمر مجلس دوازدهم در نهم آبان، عصر دوم مشروطیت نیز به پایان رسید.
