گفت وگو با  محمد باعزم، پژوهشگر علوم قرآنی، درباره کتاب «قرآن مورخان» که به زبان فرانسوی منتشر شده است

امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز؛ ظهور دین مبین اسلام در شبه‌جزیره عربستان سبب واکنش‌های زیاد مشرکان این منطقه شد. آنان فشار‌های بسیاری بر پیامبراکرم (ص) و مسلمانان وارد کردند. علاوه بر آن، ادیان دیگری که در این منطقه حضور داشتند، علم مخالفت برافراشتند و یهودیان ساکن در این منطقه وارد جنگ با مسلمانان شدند. پس از گسترش اسلام در سرتاسر جهان، رویکرد مخالفان اسلام تغییر کرد. سنت ردیه‌نویسی در میان مسیحیان و یهودیان علیه اسلام رواج پیدا کرد. آنان قرآن کریم را به زبان‌های گوناگون ترجمه کردند تا از این راه به رد عقاید مسلمانان بپردازند. این نگاه تا دوره معاصر ادامه پیدا کرد، اما در دوره معاصر دچار تغییرات اساسی شد. مستشرقان زیادی در مراکز پژوهشی دنیا به‌دنبال شناخت هرچه بهتر دین مبین اسلام هستند و آن روحیه اسلام‌ستیزی در میان پژوهشگران آکادمیک کم شده است. البته نمی‌توان رویکرد اسلام‌ستیزانه برخی از این پژوهشگران را نفی کرد.

در سال ۲۰۱۹ میلادی مجموعه‌ای با عنوان «Le Coran des historiens»؛ «قرآن مورخان» به زبان فرانسه روانه بازار شد. این مجموعه سه جلدی با مشارکت سی تن از پژوهشگران تاریخ ادیان به سرپرستی محمدعلی امیرمعزی، استاد ایرانی دانشسرای کاربردی مطالعات عالی فرانسه، و گیوم دی، استاد اسلام شناسی دانشگاه آزاد بروکسل، به تازگی منتشر شد. انتشار اثری متمرکز بر قرآن کریم با رویکرد تاریخی انتقادی در بررسی ۱۱۴سوره آن به زبان فرانسه بی سابقه بوده است و از این رو اثری نو و شایسته توجه به شمار می‌رود. این کتاب در اصل چهار مجلد است که سه مجلد آن به صورت کاغذی چاپ شده و در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است و جلد چهارم که اطلاعات کتاب شناختی و تحقیقات مرتبط با این حوزه را دربردارد، به صورت آنلاین در بازه زمانی متفاوت به روزرسانی و منتشر خواهد شد.

پس از انتشار این مجموعه، پژوهشگران به نقد و بررسی آن پرداختند و یادداشت‌هایی منتشر کردند. دکتر محمد باعزم، پژوهشگر علوم قرآن و حدیث، به بررسی محتوایی این اثر پرداخته است. او در این گفتگو به دلیل تسلط به زبان فرانسوی و آشنایی تخصصی با مطالعات آکادمیک علوم اسلامی، نکات درخورتوجهی درباره این اثر مطرح کرده است. مشروح این گفتگو را در ادامه بخوانید.

چاپ کتاب «قرآن مورخان» پدیده‌ای کم نظیر در مطالعات قرآنی دوره معاصر است. به نظر شما ایده اصلی این پژوهش چه بوده است؟

قرآن پژوهی یکی از موضوعاتی است که نظر خاورشناسان را به خود جلب کرده است از  چند دهه گذشته شاهد تولید مجموعه‌های بسیاری ازجمله دایرةالمعارف‌ها و کتاب‌های تخصصی در این زمینه هستیم. رویکرد‌های خاورشناسان به قرآن پژوهی متفاوت بوده، اما تاکنون شاهد مجموعه مدونی با رویکرد تاریخی در معنای تخصصی خودش نبوده ایم. اواخر سال میلادی گذشته مجموعه «قرآن مورخان» به سرپرستی محمدعلی امیرمعزی و گیوم دی با رویکردی تاریخی منتشر شد و اکنون تنها اثر برجسته قرآن پژوهی معاصر به شمار می‌رود که به کل قرآن کریم با این رویکرد پرداخته است. اهمیت این اثر از آن روست که جمعی از متخصصان میان رشته‌ای گرد هم آمدند تا با چنین رویکردی به تحلیل و بررسی زمینه‌های مختلف قرآنی بپردازند.

امیرمعزی در مصاحبه‌های مختلف درباره ایده اولیه این اثر چنین بیان می‌کند که ناشر این مجموعه از او درخواست کرده است تا ترجمه جدیدی از قرآن کریم به زبان فرانسوی تهیه کند و امیرمعزی با اقناع او مبنی بر اینکه ترجمه‌های فرانسوی مقبولی از قرآن وجود دارد، ایده توسعه مطالعات قرآنی به زبان فرانسوی مبتنی بر رویکرد تاریخی و انتقادی را مطرح کرده و این اثر پس از پنج سال تحقیق و پژوهش منتشر شده است.

آیا سرویراستاران این مجموعه برای تألیف این اثر به مخاطب‌های عمومی که به دنبال شناخت قرآن هستند نیز توجه کرده اند؟

بله. باوجود گسترش تحقیقات تاریخی درباره قرآن کریم به عنوان متن مقدس مسلمانان، از قرن نوزدهم میلادی تا امروز نتایج تحقیقات این حوزه در حلقه‌ای از متخصصان اسلام شناس محدود شده است، اما هدف این کتاب آن است تا از این چارچوب رها شود و نتایج تحقیقاتش را به مخاطبان عمومی نیز عرضه کند. همان طور که سرپرستان این اثر در دیباچه نوشته اند، این کتاب تنهامجموعه مشتمل بر تفسیر کامل قرآن با رویکرد فیلولوژیک و تاریخی به زبان فرانسوی است و نمونه مشابهی ندارد. اهمیت این اثر از زوایا و ابعاد گوناگون قابل تحلیل و بررسی است که پرداختن به آن می‌تواند افق‌هایی جدید درباره قرآن کریم را پیش روی پژوهشگران بگشاید.

بافت اصلی و محتوای این کتاب چگونه طبقه بندی شده است؟

جلد اول به قرآن و چگونگی پیدایش اسلام، محتوای تاریخی و جغرافیایی آن اختصاص دارد. در این مجلد همچنین مطالعاتی درباره بافت و پیدایش قرآن کریم ارائه شده که مشتمل بر بیست پژوهش تاریخی در سه بخش است. در مجلد نخست مقالات مهمی ازجمله «عربستان پیش از اسلام»، «اعراب و ایرانیان قبل و صدر اسلام»، «حیات حضرت محمد (ص)» و «از عربستان تا امپراتوری: فتح و ایجاد خلافت در صدر اسلام» وجود دارد.

پرداختن به تاریخ عربستان پیش از اسلام یکی از ویژگی‌های بارز این بخش است. مورخان این مجموعه تصور سنتی و عمومی از جهالت را برهم زده اند و انزوای همراه با بت پرستی و ناآشنایی آنان با ادیان توحیدی مجاور را به نحو دیگری به نمایش گذاشته اند. آنان بر این باورند که این تصور سنتی چندان درست نیست و عربستان پیش از اسلام از تعاملات فرهنگی و اجتماعی با مناطق پیرامونی که عموما ادیان توحیدی داشته اند، خالی نبوده است و عربستان آن زمان را محیطی چندبعدی از منظر دینی، فرهنگی و اجتماعی با حضور گسترده ادیان توحیدی معرفی و برای آن مستندات قوی تاریخی ارائه می‌کنند. بخش دوم این مجلد به قرآن در پیوند با متون مقدس پیش از خود اختصاص داده شده است و بخش سوم این مجلد به مصحف قرآنی اختصاص دارد.

آیا در این کتاب به بحث‌های تفسیر قرآن نیز پرداخته شده است؟

جلد دوم و سوم این اثر به تفسیر و تحلیل ۱۱۴سوره قرآن پرداخته است و به عنوان طولانی‌ترین بخش این مجموعه (تقریبا ۲هزارو۴۰۰ صفحه کاغذی) تفسیری پیوسته از سوره‌های قرآن کریم ارائه می‌کند که برخی از آن‌ها بسیار کوتاه و برخی دیگر طولانی‌تر هستند. این بخش با مقدمه‌ای ده صفحه‌ای به قلم محمدعلی امیرمعزی و گیوم دی آغاز‌ می‌شود و تفسیری ترتیبی از سوره‌های قرآن کریم ارائه می‌کند. در میان نویسندگان این بخش، اسامی افرادی نام آشنا مانند گابریل سعید رینولدز و آن سیلوی بوآلیوو به چشم می‌خورد.

جلد چهارم کتاب شناسی مطالعات قرآنی را عرضه می‌کند و بر اساس نظر سرپرستان علمی، این جلد به تهیه فهرستی تا حد امکان جامع از مطالعات علمی (مقالات، کتاب‌ها و فعالیت‌های جمعی) اختصاص دارد که برگرفته از محتوا و نظرات محققان این حوزه از قرن نوزدهم تا امروز است و به صورت برخط به روزرسانی می‌شود. در طول تمدن اسلامی به طور معمول تفاسیر و کتاب‌هایی که در زمینه شناخت قرآن نوشته شده، یک نویسنده داشته است.

به نظر شما دلیل بهره گیری از متخصصان مختلف برای نوشتن این مجموعه چه بوده است؟

به باور امیرمعزی با توجه به اینکه متن قرآن متنی غنی، پیچیده و متنوع است، به ترکیب چندین کارشناس علمی نیاز بود تا بتوان از خلال دانش آنان، بافت تاریخی حیات پیامبراکرم (ص) را درک کرد. در این راستا به مورخانی نیاز بود که بتوانند بیزانس، ایران و اتیوپی را به خوبی بشناسند و با یهودیت، مسیحیت، زرتشت و آیین مانوی و حتی دین داران بادیه نشین آشنا باشند.

از سوی دیگر نیاز بود تا جغرافی دانانی آگاه پیدا شوند که شبه جزیره عربستان را به خوبی بشناسند و جایگاه دقیق آن را در غرب آسیا روشن کنند. همچنین نیاز بود تا حقوق دانانی که در زمینه فقه و حقوق شهروندی فعالیت می‌کنند، شناسایی شوند. نیز باید مجموعه‌ای از الهی دانان آگاه از آموزه‌های مسیحیت شرقی، آشوری، قبطی و... در این مجموعه یاری رسان می‌بودند. انسان شناسان گروه دیگری بودند که نیاز به آنان ضروری بود تا با آگاهی از دانش زبان‌های باستانی ازجمله آرامی و سریانی به این مجموعه بپیوندند. اپی گرافیست‌ها که در خوانش کتیبه‌ها تخصص دارند و متخصص رمزشناسی هستند، گروه دیگری بودند که‌ می‌توانستند زنجیره‌ای از دست نوشته‌های موجود در این منطقه را برای مخاطب امروزی تبیین کنند.

به نظر شما امتیاز این مجموعه نسبت به پژوهش‌های مشابه در دوره معاصر چیست؟

با وجود گسترش تحقیقات تاریخی درباره قرآن کریم به عنوان متن مقدس مسلمانان از قرن نوزدهم میلادی تا امروز، نتایج تحقیقات این حوزه در حلقه‌ای از متخصصان اسلام شناس محدود شده، اما هدف این مجموعه آن است تا از این چارچوب رها شود و نتایج تحقیقاتش را به منظر مخاطبان عمومی نیز برساند. همان طور که سرپرستان این اثر در دیباچه نوشته اند، این کتاب تنهامجموعه مشتمل بر تفسیر کامل قرآن با رویکرد فیلولوژیک و تاریخی به زبان فرانسوی است و نمونه مشابهی ندارد. اهمیت این اثر را از زوایا و ابعاد گوناگون می‌توان تحلیل و بررسی کرد که پرداختن به آن می‌تواند افق‌هایی جدید درباره قرآن کریم را پیش روی پژوهشگران بگشاید.

از نکات مهم درباره این مجموعه آن است که سرویراستاران تلاش کرده اند تا نظرات و آرای تفسیری محققان اعم از مسلمان و غیرمسلمان درباره قرآن کریم را با به کارگیری ادبیات مناسب و قابل فهم به صورت اثر پژوهشی درخور گرد آورند. همچنین تلاش کرده اند تا این اثر زمینه ساز انجام تحقیقات نوین در حوزه قرآن پژوهی معاصر واقع شود. از سوی دیگر گردآوری منابع استفاده شده در پژوهش‌های این گروه می‌تواند دسترسی پژوهشگران به حجم شایان توجهی از منابع را فراهم کند و از این منظر نیز امکان کاوش در منابعی را که کمتر به آن‌ها توجه شده است، میسر گرداند.

محمدعلی امیرمعزی متولد ۵بهمن ١٣٣۴خورشیدی در تهران، شرق‌شناس، اسلام‌پژوه و قرآن‌پژوه ایرانی و استاد دانشگاه سوربن فرانسه است. تخصص او الهیات تشیع است و در زمینه تفسیر تاریخ‌های قرآنی و الهیات شیعه تدریس می‌کند. او هم‌اکنون مدیر مطالعات در دانشسرای عملی پژوهش‌های عالی و دارای کرسی تفسیر و الهیات اسلام شیعه است.
علاوه بر آثاری در حوزه شیعیان نخستین و تفسیر تاریخ‌های قرآنی، او سرویراستار و مدیر اثر جمعی «فرهنگ قرآن» (Le dictionnaire du Coran) است که به کوشش انتشارات روبر لافون در سال ۲۰۰۷میلادی منتشر شد. امیرمعزی همچنین پدیدآورنده، مدیر و یکی از سی نویسنده مجموعه چهارجلدی «قرآن مورخان» (Le Coran des historiens) است.