چرا زبان سعدی همچنان زبان معیار است؟

ممکن است شنیده باشید که می‌گویند زبان سعدی، زبان معیار است. باتوجه به اینکه در تعریف «زبان معیار» باید ویژگی «به روز» بودن را در نظر بگیریم، چگونه است که زبان شاعری که چندین قرن از آن گذشته است، زبان معیار و به روز باشد. پاسخ به این پرسش را باید در نثر و شعر این شاعر شیرین سخن شیراز جست وجو کرد و دید چه ویژگی‌هایی در کلام اوست که توانسته است قرن‌ها را سپری کند و همچنان «معیار» بماند.

به خوبی می‌دانیم که نثر و سبک قرن هفتم بیشتر بر مدار دشوارنویسی بود و زیاده روی در استفاده از نثر فنی، سبب به وجود آمدن شیوه‌ای از نثر شد که بدان مصنوع یا متکلف می‌گویند. نویسندگان این سبک چنان راه تکلف و تصنع پیمودند که نثر را از کارکرد اصلی آن دور کردند. آن‌ها نه تنها باعث غنی سازی زبان نشدند که برخی از آنان مانند «تاریخ وصاف» سبب آسیب زدن به زبان شد. از دیگر آثار این دوره «تاریخ جهانگشا» از عطاملک جوینی است که فرسنگ‌ها با ساده نویسی فاصله دارد. بااین حال، در همین دوره سبکی دیگر رواج داشت، همانند نثر «گلستان سعدی».

سعدى در این کتاب باوجود نثر ساده استادانه خود هرجا که لازم دانسته عبارت هاى مصنوع، اما لطیف آورده است. اصولا ذوق ادبی سعدى باعث شده است که شیوه نثر آن روزگار را از خشکى و پیچیدگی و آمیختگى شدید با زبان عربى بیرون بکشد و به شیوه نثر موزون که با ذوق فارسى زبانان سازگارى بیشتر دارد نزدیک کند. سعدی مبنا و خط کش درست و غلط در زبان فارسی است؛ چون فارسی امروزی ما دستاورد رنج این ادیب بزرگ فارسی است و هرآنچه امروز از آن با عنوان زبان می‌شناسیم یادگاری‌های ایشان است. بار‌ها شنیده ایم که مثلاً فلانی سعدی معاصر است و این بدان معناست که سعدی متر اندازه گیری فصاحت و بلاغت زبانی است. کلام دلنشین، روان، ساده و قابل فهم زبان سعدی را ممتاز کرده است.

او هیچ گاه شیفته و فریفته زبان عربی روزگار خود نشد که نشان فضل و برتری بود. سعدی سادگی و در عین حال آراستگی و پیراستگی کلام را بر فضل فروشی فاضلانه ترجیح داد و این بود که سخنش به روز است و هماره و همواره خوانده می‌شود. سعدی فوق زمانه و در زمان خودش نوآور بود و به دلیل همین سادگی و روانی است که گلستان به زبان‌های بسیاری ترجمه شده است. به تعبیر دکتر محمد فتوحی «سعدی شاعر زبان و خداوندگار نظم است و دلیل اینکه صاحب زبان معیار فارسی است، همین نظم موجود در کلام اوست و به گواه بسیاری از بزرگان زبان فارسی باید گفت زبان فارسی معیار، از زمان سعدی به بعد شکل گرفت. نظم در نحو تحقق می‌یابد.

نظم شامل نظم پایه و نظم هنری است. نظم پایه همان زبان معیار پذیرفته شده عموم و درجه صفر نگارش است، اما نظم هنری در سخنانی است که توجه مخاطب به نوع سخن و نه معنای آن جلب می‌شود. سعدی یک زیباگوی نحودان محسوب می‌شود که آگاهانه با نحو کار می‌کرد و دو نوع نظم پایه و هنری در اشعار سعدی وجود دارد که او را از دیگران متمایز می‌کند.»