جایگاه رخصت‌ها و اجازات شرعی در بیان امام هادی (ع)
حجت الاسلام محمدرضا جواهری
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی
تکلیف انسان‌ها در ارتباط با کار‌هایی که در شرع جایز است، چیست؟ انجام اعمال جایز چه حکمی دارد؟ در احادیث معصومان (ع) پاسخ این پرسش وجود دارد. کافور خادم گفته است امام علی‌بن‌محمدهادی (ع) در این موضوع فرموده‌اند: «ان‌ا... یغضب علی من لایقبل رخصه»؛ «خداوند بر کسی که رخصت‌ها و اجازه‌های او را نپذیرد و مورد عمل قرار ندهد، خشمگین می‌شود» (الامالی شیخ طوسی، ص ۲۹۹).
در این حدیث کلمه «رخصه» وجود دارد. رخصه با ضم «راء» و فتح «خاء» جمع رخصت است. ابن‌فارس در ماده «رخص» می‌نویسد: «یدل علی لین و خلاف شِدّه... و الرخصه فی‌الامر خلاف التشدید»؛ «به نرمی و خلاف شدت دلالت می‌کند... و رخصت در کار‌ها به معنای خلاف تشدید و شدید گرفتن است» (ترتیب مقائیس اللغه، ص ۳۶۸). این کلمه در فارسی به معنای اذن، اجازه، آسانی، سبک، اختیار، تخفیف، تسهیل و آسان‌گرفتن و سخت نگرفتن است. «رخصه‌البناء» به معنای جوار ساختمان است. «رخصه فتح المتجر» به معنای جواز کسب است.
امام هادی (ع) در این گفتار آموزشی به گونه‌ای حقیقت شریعت آسان و نرم بودن دین اسلام را اعلام نموده‌اند. برخی با انگیزه‌های گوناگون کار‌های مجاز شرعی را ترک و رها می‌کند و از آثار آن برخوردار نمی‌شوند. گاهی بر خود و دیگران سخت می‌گیرند و عمل مجاز را قبول نمی‌کنند. شکی در این نیست که واجب را باید انجام داد و حرام را باید ترک کرد، اما فعل و ترک مستحب و مکروه و مباح جایز است.
به حکم این حدیث، خداوند از قبول نکردن اذن و اجازه‌های شرعی خشمگین می‌گردد. شایسته است بنده خدا همان‌طور که به الزامات شرعی، چه الزام به فعل و چه ترک، عمل می‌کند، به اجازات شرعی نیز پایبند باشد و از پیش خود مجاز‌ها را تبدیل به واجب یا حرام نکند.
فلسفه وجود فعل و ترک‌های جایز در شریعت، آسان گرفتن بر مکلفان و رهایی از سختی‌ها، رنج‌ها و مشکلات است. برخی نیاز‌های انسان‌ها از راه قبول اذن و اجازه‌های شرعی تأمین می‌گردد. خدای سبحان برای عموم انسان‌های سالم بسیاری از اعمال را جایز شمرده است و برخی کار‌های واجب یا حرام نیز برای معلولان، مسافران، مضطران و بیماران مجاز می‌گردد. روزه واجب در روز ماه رمضان، با ضرر قطعی حرام می‌شود و روزه گرفتن معصیت خواهد بود. در مواضع سهو و نسیان و غفلت و تقیه نیز خداوند احکامی ویژه دارد.
«منطقه الفراغ» هم وجود دارد که استفاده از آن بر همگان رواست. امام هادی (ع) در این حدیث به اهل شریعت و مؤمنان هشدار داده‌اند که هرگز بر خود و دیگران سخت نگیرند و اجازات الهی را نیز قبول کنند و به آن روی آورند و از آن بهره ببرند. احکام ثانویه هم مثل احکام اولیه احکام الهی است و باید به آن توجه داشت. کسانی که رخصت‌ها و اجازه‌های الهی را قبول نمی‌کنند، مغضوب خدا می‌گردند. خداوند دوست دارد انسان‌ها رخصت‌ها را بپذیرند و از اجازه‌ها و آسان گرفتن‌ها نیز بهره ببرند. امام هادی (ع) با جمله «انّ ا... یغضب» از خشم و غضب خدا خبر داده‌اند و در جمله «علی من لایقبل رخصه» مغضوب را نشان داده‌اند. کسی که رخصت‌ها و مجازات را رد کند و قبول نکند، مغضوب الهی است. به بیان امام هادی (ع) قبول نکردن اجازات بسیار زشت و ناپسند و ناروا و بد است، چون عامل غضب الهی است.
امام صادق (ع) گفته‌اند پیامبر خدا (ص) فرمود: «اِنَّ ا... یُحِبُّ اَنْ یُؤخَذَ بِرُخَصِهِ کَما یُحِبُّ اَنْ یُؤخَذَ بِعَزائِمِهِ»؛ «خداوند دوست دارد به رخصت‌ها و جواز‌ها و استثنا‌های احکام او اخذ گردد و عمل شود، همچنان که دوست دارد به عزائم و واجبات قطعی اخذ و عمل شود» (تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۶). بر اساس این بیان الهی باید به همه احکام شرعی توجه داشت، همچنان که فعل واجب و ترک حرام ارزش است، اخذ به اجازات و عمل به حلال‌ها، رخصت‌ها، جایزها، آزادی‌ها و آسان‌گیری‌ها نیز ارزش است.
خداوند به حکم این حدیث نبوی هم «عزائم» را دوست دارد و هم «رخصت‌ها» را دوست دارد، بنابراین باید به هر دو اخذ شود. چون رخصت‌ها و اجازات نیز مثل الزامات و ایجاب‌ها، حکمت دارد و خداوند دوست دارد انسان‌ها به همه شریعت عمل کنند، چه الزامات و چه اجازات! انسان‌ها باید کار‌های جایز شرعی را بشناسند و آن را قبول کنند و کار‌های جایز را هم برای خود جایز بدانند و هم انجام آن را برای دیگران جایز بشمارند. نباید بر دیگران سخت و شدید گرفت و آنان را در انجام کار‌های جایز نگران کرد و آنان را از بهره‌برداری از اجازات محروم ساخت.
در این حدیث کلمه «رخصه» وجود دارد. رخصه با ضم «راء» و فتح «خاء» جمع رخصت است. ابن‌فارس در ماده «رخص» می‌نویسد: «یدل علی لین و خلاف شِدّه... و الرخصه فی‌الامر خلاف التشدید»؛ «به نرمی و خلاف شدت دلالت می‌کند... و رخصت در کار‌ها به معنای خلاف تشدید و شدید گرفتن است» (ترتیب مقائیس اللغه، ص ۳۶۸). این کلمه در فارسی به معنای اذن، اجازه، آسانی، سبک، اختیار، تخفیف، تسهیل و آسان‌گرفتن و سخت نگرفتن است. «رخصه‌البناء» به معنای جوار ساختمان است. «رخصه فتح المتجر» به معنای جواز کسب است.
امام هادی (ع) در این گفتار آموزشی به گونه‌ای حقیقت شریعت آسان و نرم بودن دین اسلام را اعلام نموده‌اند. برخی با انگیزه‌های گوناگون کار‌های مجاز شرعی را ترک و رها می‌کند و از آثار آن برخوردار نمی‌شوند. گاهی بر خود و دیگران سخت می‌گیرند و عمل مجاز را قبول نمی‌کنند. شکی در این نیست که واجب را باید انجام داد و حرام را باید ترک کرد، اما فعل و ترک مستحب و مکروه و مباح جایز است.
به حکم این حدیث، خداوند از قبول نکردن اذن و اجازه‌های شرعی خشمگین می‌گردد. شایسته است بنده خدا همان‌طور که به الزامات شرعی، چه الزام به فعل و چه ترک، عمل می‌کند، به اجازات شرعی نیز پایبند باشد و از پیش خود مجاز‌ها را تبدیل به واجب یا حرام نکند.
فلسفه وجود فعل و ترک‌های جایز در شریعت، آسان گرفتن بر مکلفان و رهایی از سختی‌ها، رنج‌ها و مشکلات است. برخی نیاز‌های انسان‌ها از راه قبول اذن و اجازه‌های شرعی تأمین می‌گردد. خدای سبحان برای عموم انسان‌های سالم بسیاری از اعمال را جایز شمرده است و برخی کار‌های واجب یا حرام نیز برای معلولان، مسافران، مضطران و بیماران مجاز می‌گردد. روزه واجب در روز ماه رمضان، با ضرر قطعی حرام می‌شود و روزه گرفتن معصیت خواهد بود. در مواضع سهو و نسیان و غفلت و تقیه نیز خداوند احکامی ویژه دارد.
«منطقه الفراغ» هم وجود دارد که استفاده از آن بر همگان رواست. امام هادی (ع) در این حدیث به اهل شریعت و مؤمنان هشدار داده‌اند که هرگز بر خود و دیگران سخت نگیرند و اجازات الهی را نیز قبول کنند و به آن روی آورند و از آن بهره ببرند. احکام ثانویه هم مثل احکام اولیه احکام الهی است و باید به آن توجه داشت. کسانی که رخصت‌ها و اجازه‌های الهی را قبول نمی‌کنند، مغضوب خدا می‌گردند. خداوند دوست دارد انسان‌ها رخصت‌ها را بپذیرند و از اجازه‌ها و آسان گرفتن‌ها نیز بهره ببرند. امام هادی (ع) با جمله «انّ ا... یغضب» از خشم و غضب خدا خبر داده‌اند و در جمله «علی من لایقبل رخصه» مغضوب را نشان داده‌اند. کسی که رخصت‌ها و مجازات را رد کند و قبول نکند، مغضوب الهی است. به بیان امام هادی (ع) قبول نکردن اجازات بسیار زشت و ناپسند و ناروا و بد است، چون عامل غضب الهی است.
امام صادق (ع) گفته‌اند پیامبر خدا (ص) فرمود: «اِنَّ ا... یُحِبُّ اَنْ یُؤخَذَ بِرُخَصِهِ کَما یُحِبُّ اَنْ یُؤخَذَ بِعَزائِمِهِ»؛ «خداوند دوست دارد به رخصت‌ها و جواز‌ها و استثنا‌های احکام او اخذ گردد و عمل شود، همچنان که دوست دارد به عزائم و واجبات قطعی اخذ و عمل شود» (تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۶). بر اساس این بیان الهی باید به همه احکام شرعی توجه داشت، همچنان که فعل واجب و ترک حرام ارزش است، اخذ به اجازات و عمل به حلال‌ها، رخصت‌ها، جایزها، آزادی‌ها و آسان‌گیری‌ها نیز ارزش است.
خداوند به حکم این حدیث نبوی هم «عزائم» را دوست دارد و هم «رخصت‌ها» را دوست دارد، بنابراین باید به هر دو اخذ شود. چون رخصت‌ها و اجازات نیز مثل الزامات و ایجاب‌ها، حکمت دارد و خداوند دوست دارد انسان‌ها به همه شریعت عمل کنند، چه الزامات و چه اجازات! انسان‌ها باید کار‌های جایز شرعی را بشناسند و آن را قبول کنند و کار‌های جایز را هم برای خود جایز بدانند و هم انجام آن را برای دیگران جایز بشمارند. نباید بر دیگران سخت و شدید گرفت و آنان را در انجام کار‌های جایز نگران کرد و آنان را از بهره‌برداری از اجازات محروم ساخت.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
