نگاهی به تاریخچه مراسم شب‌های احیا در مشهد از دریچه وقف و نذر

مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ مراسم شب‌های قدر در مشهد و حرم رضوی، به‌ویژه شب ۲۱ ماه مبارک رمضان که مصادف با شب شهادت امیرمؤمنان (ع) است، از دیرباز با شکوهی خاص برگزار می‌شد. مردم در ماتم امام مظلوم، شهر را یکپارچه سیاه‌پوش می‌کردند و در تکیه‌ها و مساجد به عزاداری می‌پرداختند و نیمه‌شب، برای عرض تسلیت به امام‌هشتم (ع) به‌سوی حرم مطهر حرکت می‌کردند.

 یاد و نشانه این مراسم بزرگ و معنوی را می‌توان در لابه‌لای متون تاریخی، به‌ویژه سفرنامه‌های نوشته‌شده به قلم جهانگردان خارجی و زائران ایرانی و غیرایرانی به‌وفور مشاهده کرد، با این حال بخش مهمی از تاریخ مراسم شب‌های قدر در مشهد، درمیان اسناد و وقف‌نامه‌ها حفظ شده است؛ اسناد و وقف‌نامه‌هایی که برای تنظیم امور و برنامه‌های این شب‌ها و نیز تأمین هزینه آنها به رشته تحریر درآمده است و خوشبختانه بخش بزرگی از این اسناد مهم و ارزشمند، امروز دردسترس ماست.

در این نوشتار، به بهانه فرارسیدن شب‌های قدر و نیز ایام شهادت مظلومانه مولی‌الموحدین (ع)، این اسناد را مرور خواهیم کرد و با توجه‌به مفاد آنها، می‌کوشیم تصویری نزدیک به واقعیت از مراسم شب‌های قدر سده‌های پیش را در مشهد، پیش روی شما خوانندگان گرامی قرار دهیم.

تعطیلی مشهد در بیست‌ویکم رمضان

مشهدی‌ها از دیرباز روز ۲۱ ماه مبارک رمضان را، روز تعطیل عمومی درنظر می‌گرفتند. یکی از سند‌های قدیمی که می‌توان از آن برای اثبات وجود چنین امری در شهر مشهد استفاده کرد، سند شماره ۳۵۲۳۰ (موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی) با موضوع «کسر اجاره از حمام آغچه به جهت تعطیلی ایام عاشورا، اربعین و ۲۱ رمضان» است.

طبق محتوای این سند که با خط «سیاق» و در سال ۱۱۴۶ قمری (۱۱۱۲ خورشیدی) یعنی دو سال پیش از آغاز سلطنت نادرشاه به رشته تحریر درآمده است، روز شهادت امیرمؤمنان (ع) در مشهد، یکی از روز‌های تعطیل عمومی بود که حتی حمام آغچه (از موقوفات خواجه‌عتیق منشی، نخستین تولیت شناخته‌شده آستان‌قدس‌رضوی در دوره شاه‌اسماعیل یکم صفوی) نیز، در این روز تعطیل می‌شد. 

چنین اقدامی به معنای تمرکز مردم بر موضوع عزاداری و حضور پرجمعیت و پرشور آنها در تکایا، مساجد، حسینیه‌ها و به‌ویژه حرم مطهر رضوی است؛ به همین دلیل، بخش بزرگی از اقدامات مربوط‌به این شب که در اسناد آستان‌قدس‌رضوی دیده می‌شود، به محتوای برنامه‌های حرم مطهر و امور ویژه پذیرایی و... در این شب اختصاص دارد.

استفاده از ظرفیت وقف و نذر

معمولا متولیان آستان‌قدس با استفاده از ظرفیت نذور و موقوفه‌های حرم رضوی، منابع مالی موردنیاز را برای برگزاری هرچه بهتر و باشکوه‌تر مراسم شب‌های قدر و به‌ویژه شب ۲۱ ماه مبارک رمضان تأمین می‌کردند؛ مثلا طبق سند ۲۰۶۲۳۳ (موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی)، در سال ۱۳۳۴ قمری (۱۲۹۴ خورشیدی)، سیدجواد ظهیرالاسلام، تولیت وقت آستان‌قدس، دستور تهیه ملزومات موردنیاز زوار تهرانی، برای اقامه عزاداری در شب قدر و در «ایوان عباسی» صحن عتیق را صادر کرد یا طبق سند ۱۰۴۳۸۱ (موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی)، در رمضان همان سال ۱۳۳۴ قمری، ظهیرالاسلام به «مسئولان کارخانه خادمی» (آشپزخانه مخصوص خدام) دستور داد در شب ۲۱ ماه مبارک رمضان، ۱۶ خوانچه افطاری برای منازلی که او تعیین کرده بود و ظاهرا جمعی از علما و ذاکرین در آنها مهمان بودند، تهیه کنند و بفرستد. چنین اقداماتی البته محدود بود و شاید آثار آن را به‌ندرت بتوان در میان اسناد دید.

موقوفاتی از جنس «رمضان»

بخش مهمی از برنامه‌های مربوط‌به شب‌های احیا در شهر مشهد، با استفاده از ظرفیت عظیم موقوفه‌ها اداره می‌شد. درواقع واقفان، هم هزینه‌های مربوط‌به برگزاری مراسم را تأمین می‌کردند و هم با تنظیم دقیق وقف‌نامه، چگونگی و کیفیت برگزاری مراسم را تعیین می‌کردند. 

نکته جالب توجه این است که موضوع این موقوفه‌ها حالت مطلق ندارد؛ یعنی تمام مراسم را دربر نمی‌گیرد و هر واقف، بسته به علاقه خود، هزینه بخشی از مراسم را با استفاده از ظرفیت مالی موقوفه خود تأمین کرده است. احتمالا وقف‌نامه مشهور عباسقلی‌خان شاملو، یکی از وقف‌نامه‌های قدیمی‌ای محسوب می‌شود که در آنها به موضوع تأمین هزینه روشنایی حرم امام‌هشتم (ع) در شب‌های ماه مبارک رمضان و به‌ویژه شب‌های قدر اشاره شده است. 

تأمین هزینه روشنایی از آن نظر اهمیت داشت که تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، حرم مطهر به‌صورت شبانه‌روزی، میزبان زائران نبود و تنها در برخی شب‌ها، مانند شب‌های جمعه و نیز شب‌های احیا، در‌های حرم شبانگاه به روی زائران بسته نمی‌شد؛ به همین دلیل، تأمین هزینه روشنایی حرم مطهر در چنین شب‌هایی به منبع مالی ویژه‌ای نیاز داشت و وقف‌نامه‌هایی مانند وقف‌نامه عباسقلی‌خان، این هزینه را تأمین می‌کرد. 

درکنار این تمهیدات که ضمن وقف‌نامه‌های کلان و به‌عنوان جزئی از آن محل توجه قرار می‌گرفت، تعدادی از موقوفه‌ها هم بودند که درآمد آنها اساسا به برنامه‌های شب‌های قدر و ماه مبارک رمضان اختصاص داشت و مردم مشهد و زائران حرم رضوی از مواهب چنین موقوفه‌های برخوردار بوده‌اند. در ادامه به تعدادی از این موقوفات اشاره خواهیم کرد.

موقوفه عضدالملک

موقوفه عضدالملک در سال ۱۲۷۴ قمری (۱۲۳۷ خورشیدی) و اوایل دوره ناصرالدین‌شاه قاجار وقف شد و شامل شش دانگ یک رشته قنات، مشهور به «اراضی چهارطاقی»، موسوم به «حسین‌آباد» بود که بخشی از درآمد آن، باید صرف عزاداری شب و روز شهادت حضرت علی (ع) می‌شد.

موقوفه یُلداش‌بیگ

این موقوفه در سال ۱۱۵۸ قمری (۱۱۲۴ خورشیدی) وقف شد و شامل سه زوج مزرعه عباس‌آباد در بلوک تبادکان و سه زوج مزرعه حاجی‌نصیر در بلوک منیژان است که درآمد آن باید به مصارف مراسم ماه رمضان اختصاص می‌یافت و بخشی از آن، صرف تأمین روشنایی حرم مطهر در شب‌های قدر می‌شد.

موقوفه محمدحسین‌الشریف

این موقوفه، شامل یک دانگ‌ونیم از مزرعه حسین‌آباد، واقع در حومه شهر کرمان است و باید یک‌سوم درآمد آن، صرف سوخت موردنیاز حرم مطهر در ماه‌های رجب، شعبان و رمضان می‌شد. مرحوم الشریف، در سال ۱۲۵۴ قمری (۱۲۱۷ خورشیدی) وقف‌نامه خود را تنظیم کرد.

موقوفه شهربانوبیگم

شهربانوبیگم، بانوی خیّر و نیک‌اندیش، در سال ۱۲۱۳ قمری (۱۱۷۷ خورشیدی) شش دانگ مزرعه ده مظفر را وقف حرم مطهر و مسجد گوهرشاد کرد تا درآمد آن، صرف هزینه سوخت و روشنایی این دو مکان مقدس در شب‌های قدر شود.

موقوفه مصطفی‌قلی افشار

این موقوفه شامل یک زوج از ۹ زوج مزرعه «خین‌عرب» می‌شود که وقف‌نامه آن در سال ۱۲۳۸ خورشیدی تنظیم شده است. براساس مندرجات وقف‌نامه، بخشی از درآمد موقوفه باید صرف تأمین قند و چای مراسم شب‌های احیا در حرم رضوی شود.

موقوفه نیرالدوله

نیرالدوله موقوفات متعددی در مشهد و اطراف آن دارد که برای موضوعات گوناگون وقف شده‌اند. یکی از این موقوفات به مصارف مراسم ماه مبارک رمضان اختصاص دارد. طبق مندرجات وقف‌نامه که در سال ۱۳۱۶ قمری (۱۲۷۷ خورشیدی) تنظیم شده است، بخشی از درآمد موقوفه مدنظر، باید در ماه مبارک رمضان و در سه شب قدر، صرف روضه‌خوانی بر سر مزار واقف شود و در شب ۲۳ ماه مبارک رمضان، به هرکدام از فقرای زوار و غیرزوار «که مستحق باشند» و در مراسم شرکت کنند، از قرار نفری هزار دینار صدقه دهند.

موقوفه حاجی‌معین‌التجار

این موقوفه که در سال ۱۳۱۱ قمری (۱۲۷۲ خورشیدی) وقف شده، شامل سه دانگ از شش دانگ کاروان‌سرای متعلق به حاجی‌معین‌التجار در رشت بوده است که بخش مهم آن به تأمین هزینه برگزاری مراسم شب قدر، به‌ویژه شب ۲۱ ماه مبارک رمضان در حرم رضوی، اختصاص داشته است.

موقوفه محمود بیگا

این موقوفه که در سال ۱۱۲۰ قمری (۱۰۸۷ خورشیدی)، در عهد شاه‌سلطان‌حسین و اواخر دوره صفویه وقف شده است، شامل پنج دانگ از مزرعه «خیرآباد محراب‌خانی» معروف به «محمودآباد»، دو دانگ از قنات درویش‌بیگ و شش‌ونیم جریب زمین در مشهد است که باید درآمد آن را بعد از صرف برخی هزینه‌های خیریه، برای تأمین حلیم ماه مبارک رمضان و توزیع آن بین افراد نیازمند، به‌ویژه در شب‌های احیا، مصرف می‌کردند.

در ادامه حتما بخوانید مراسم احیای سومین شب قدر ۱۴۰۳ در حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود + جزئیات

***

گزارش مربوط به روشنایی حرم در شب های ماه رمضان و لیالی
قدر، تاریخ سند ۱۱۴۷ (دوره صفویه)

صورت مخارج مربوط به روضه خوانی از ۱۹ لغایت ۲۴ ماه رمضان در
حرم مطهر رضوی. تاریخ سند ۱۳۳۲ ق (دوره قاجاریه)

سواد وقفنامه مزرعه د همظفر وقفی شهربانو بيگم که ویژه
روشنایی مسجد گوهرشاد در ماه رمضان است. تاریخ سند ۱۲۱۳

اعطای خلعت به ملا محمد ابراهیم حافظ برای روضه خوانی ۲۱
ماه رمضان در حرم رضوی. تاریخ سند ۱۱۱۲ (دوره صفویه)