کمان گیران اقلیم مضمون گرایی | به مناسبت زادروز قهرمان که عمر خود را صرف صائب پژوهی کرد

به گزارش شهرآرانیوز، خرداد ۹۲ و در کنگره بزرگداشت صائب تبریزی بود که وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی از موافقت شورای عالی انقلاب فرهنگی با نام‎گذاری دهم تیر به نام روز «صائب تبریزی» خبر داد.

چون تاریخ ولادت یا وفات این شاعر مشخص نیست، به پیشنهاد یک شاعر و براساس محاسبه نام صائب بنابر ارزش عددی حروف ابجد که ۱۰۳‌ می‌شود، یکصد و سومین روز سال (دهم تیرماه) که مصادف با تولد زنده یاد محمد قهرمان، صائب پژوه خراسانی، است به نام روز صائب در تقویم درج شد.

نمی‌توان از صائب گفت و از استاد قهرمان یاد نکرد، کسی که نه تنها معرفی اشعار صائب به کوشش او، که همت و تلاشش در معرفی سبک هندی نام او را بلند کرده است، کار‌هایی همچون تصحیح کلیات صائب تبریزی (انتشارات علمی وفرهنگی در هفت جلد)، دیوان میلی مشهدی (انتشارات امیرکبیر)، دیوان حاجی محمدجان قدسی مشهدی (انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد)، دیوان کلیم همدانی (انتشارات آستان قدس رضوی)، دیوان صیدی طهرانی (انتشارات اطلاعات)، دیوان دانش مشهدی (انتشارات تاسوعا)، دیوان سلیم طهرانی (انتشارات نگاه)، دیوان ناظم هروی (انتشارات آستان قدس رضوی) و «عرفات العاشقین و عرصات العارفین» با همکاری زنده یاد ذبیح الله صاحبکار (انتشارات میراث مکتوب). «صیادان معنی» او هم معروف است که برگزیده‌ای مفصل از تک بیت‌های شاعران سبک هندی است و انتشارات امیرکبیر آن را منتشر کرده است.

و، اما صائب؛ از هزاره اول و آن قله‌های شعری که رد می‌شویم، می‌رسیم به چند نام چشمگیر که یکی از مهم‌ترین آن‌ها صائب تبریزی است. او، بنا به نقل مشهور، نه تنها در تبریز به دنیا نیامده و در تبریز درنگذشته، که اصلا گذارش هم به تبریز نیفتاده است؛ اما تبریزی صدایش می‌زنند. [۱]

میرزا محمدعلی، یعنی همان صائب تبریزی، مهم‌ترین غزل سرای قرن یازدهم هجری، در اصفهان به دنیا آمد. او در جوانی به حج رفت و سری هم به مشهد زد و در ۱۰۳۴ به هندوستان و بعد هم به هرات و کابل سفر کرد. صائب هم از حکمران کابل عزت و احترام دید و هم، پس از بازگشت به اصفهان، از جانب شاه عباس دوم صفوی مقام ملک الشعرایی یافت. او پس از هشتاد سال زندگی در اصفهان دیده از جهان فروبست.

گذشته از آنچه درباره شعر او گفته اند و شنیده ایم، اگر بخواهیم یک وجه از وجوه شعری او را برجسته‌تر کنیم که شاید در این روزگار بیشتر به درد ما می‌خورد، وجه اخلاقی اوست که محمود فتوحی، صاحب آثاری درخورد در شعر سبک هندی و واسوخت، به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «ادعای اخلاقی بودن شاعر اصفهانی زاد، تبریزی الاصل بی پایه نیست، زیرا او از معدود شاعرانی است که دیوان بزرگ شش جلدی (یکصدهزار بیتی) اش [۲] از الفاظ رکیک و سخن غیرجدی خالی است. خود وی به این صفت می‌نازد و می‌گوید:

هزل و هجو و پوچ نتوان یافت در دیوان من [..]از مدح و هجو و هزل و طمع شسته ام ورق
پند و نصیحت است سراسر کلام من

شوخ طبعان را از هزل و هجو توبه داده و به پاک دهانی خویش بالیده است:

ز هزل و هجو دادم توبه صائب شوخ طبعان را
دهان عالمی شد، چون صدف پاک از دهان من»

و این برجسته‌ترین ویژگی این شاعر نازک خیال است که «پاک دهانی» را قوت شعر خود می‌داند.
اینک، یکی از غزل‌های صائب که وجه اخلاقی و حکمی آن کاملا برجسته است:

از بس شدند زهره جبینان نهان به خاک
گردون نشست تا کمر کهکشان به خاک

از آستان عشق غباری است نوبهار
سرسبز آن که رفت در این آستان به خاک.

چون لاله سرخ روی برون آید از زمین
با خویش هرکه برد دل خون چکان به خاک

آزادگان ز آب حیات اند بی نیاز
هر سرو کرده است دوصد باغبان به خاک

قارون ز بار حرص به روی زمین نماند
دام از گرسنه چشمی خود شد نهان به خاک.

چون تیغ آبدار در این میهمان سرا
خون می‌خورد کسی که نمالد زبان به خاک.

چون تیر هرکه راست کند قد در این بساط
با قامت خمیده رود، چون کمان به خاک

آیینه دار سرو و گل و یاسمن شود
پهلو کند کسی که چو آب روان به خاک‌

می‌هرچه بود در دلم آورد بر زبان
در نوبهار دانه نماند نهان به خاک

با نور آفتاب عنان برعنان رود.
چون سایه رهروی که نباشد گران به خاک

پهلو به دست جوهریان می‌زند زمین
از بس که ریخت لعل لب دلبران به خاک

در گَرد سرمه گشت سواد جهان نهان
شد سرمه بس که چشم تماشاییان به خاک

آید بساط خاک زره پوش درنظر
از بس که ریخت حلقه زلف بتان به خاک

تا می‌توان به دامن پاک صدف فشاند
صائب مریز گوهر خود رایگان به خاک

* برگرفته از مصراع خسرو احتشامی است در وصف محمد قهرمان که او را «کمان گیر اقلیم مضمون گرایی» می‌خواند.

[۱]خودش می‌گوید: «صائب از خاک پاک تبریز است/ هست سعدی گر از گل شیراز» که ظاهرا اشاره دارد به اینکه ریشه و تبار او تبریزی است. گویا خانواده صائب جزو هزار خانواری بودند که به دستور شاه عباس اول صفوی از تبریز کوچ کردند و در محله عباس آباد اصفهان ساکن شدند. این مردم را تبارزه (تبریزی های) اصفهان می‌نامیدند.

[۲]چاپ فعلی هفت جلدی است و حدود ۷۴هزار بیت را شامل می‌شود.

در ادامه حتما بخوانید مهم‌ترین عنصر فرهنگ ایران زبان فارسی است