بررسی فضایل امیرالمؤمنین (ع) از ورای لیله‌المبیت

به گزارش شهرآرانیوز، صفحه به صفحه کتاب تاریخ اسلام راوی فضایل بی‌مثالی از امیرالمؤمنین امام‌علی (ع) است که اگر نبود جان‌فشانی‌ها، ایثار‌ها و همراهی‌هایش با پیامبر (ص) اسلام، چنین عالم‌گیر نمی‌شد؛ ازجمله این فضایل مربوط است به لیله‌المبیت که دوست و دشمن به آن معترف هستند. در گفتگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین قاسم خانجانی، استاد تاریخ اسلام و عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، به این فضیلت علوی پرداخته‌ایم.

اتحاد قریش برای حذف پیامبر (ص)

ریشه و زمینه‌های واقعه تاریخی لیله‌المبیت را باید در اتفاقات سیزده سال بعثت و تبلیغ نبوی در مکه جست‌وجو کرد؛ اگرچه پذیرش اسلام ازسوی مردم مکه و اهالی حجاز وسعت چندانی نداشت، پذیرفتن این دین ازسوی طبقات اجتماعی مختلف اعم از پایین‌دست و غنی، شخصیت‌های نامدار، زن و مرد و... کار را به جایی رساند که قریش با همه مانع‌تراشی‌ها و تحریم‌ها و شکنجه‌ها و تهدید‌ها نتوانستند مانع پیامبر (ص) شوند، لذا چاره را در حذف فیزیکی و ترور رسول خدا (ص) دیدند.

رضایت به خون‌بها 

بدین منظور در دارالندوه که محل حضور و گردهمایی و تصمیم‌گیری قریش و دیگر طوایف مهم محسوب می‌شد، جمع شدند. ابتدا پیشنهاد حبس و زندانی کردن پیامبر (ص) مطرح شد، اما می‌دانستند که نتیجه نمی‌گیرند و نهایتا حضرت آزاد می‌شوند تااینکه بنا بر برخی اقوال، ابوجهل یا شیطان، در هیبت پیرمردی ظاهر شد و گفت اگر یک نفر از شما بخواهد محمد را بکشد، نمی‌تواند پاسخگوی بنی‌هاشم باشد، لذا مقرر شد از هر قبیله یک نفر در ماجرای قتل همراهی کند تا این‌چنین، بنی‌هاشم نتواند با چند قبیله بجنگد و مجبور شود به خون‌بها رضایت دهد.

سجده شکر علی‌بن‌ابی‌طالب (ع)‌

خدا، پیامبر (ص) را از طریق وحی از این توطئه مطلع کرد و ایشان هم ماجرا را با امیرالمؤمنین (ع) درمیان گذاشتند و فرمودند: «آیا تو حاضری در بستر من بخوابی و من منزل و مکه را ترک کنم؟» و حضرت امیر (ع) پذیرفتند و سجده شکر به‌جای آوردند. شب موعود هم‌زمان با شب ربیع‌الاول (بنا بر نقل مشهور در سال چهاردهم هجری که در تقویم بعد‌ها تدوین شد) حضرت ختمی‌مرتبت (ص) به پشتوانه ایثار علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) خانه و مکه را ترک کردند.

نشانه خدا

نقل است پیامبر (ص) برای عبور از حلقه محاصره خانه خود، آیاتی از قرآن ازجمله آیه۹ سوره مبارک یس را قرائت کردند و بنا بر برخی اقوال به مهاجمان حتی مقداری خاک پاشیدند و در خفا منزل را ترک و به‌سمت غار ثور (خلاف مسیر مدینه) حرکت کردند.

مشرکان هنگام سحر به منزل نبوی حمله کردند و، چون روانداز را کنار زدند، علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) را در بستر رسول خدا (ص) دیدند. بنا بر نقلی، آنها به امام‌علی (ع) جسارت کردند و به ایشان آسیب رساندند و حتی مدتی آن حضرت را در مسجدالحرام حبس کردند، اما حضرت امیر (ع) چیزی درباره مقصد پیامبر (ص) به آنها نگفتند.

احتجاجات امیرالمومنین (ع) به لیله‌المبیت

امیرمؤمنان (ع) به این واقعه برای اثبات حقانیت و فضایل خود احتجاج کرده‌اند؛ برای مثال در شورای شش‌نفره انتخاب خلیفه بعد از پیامبر در شعری که منسوب به حضرت است، فرمودند: من جان خود را فدای بهترین شخص کردم، آیا شما ندیدید؟ کدامتان چنین فداکاری و ایثاری داشته‌اید؟ (الخصال، جلد ۲، ص ۵۶۰) و همه گفتند: هیچ‌کدام ما! و، چون نتوانستند پاسخ دهند، امام‌علی (ع) فرمودند: «پس من از همه شما به خلافت رسول خدا (ص) سزاوارترم».

مبدأ تاریخ

«لیله‌المبیت» در معنای لغوی یعنی شب خوابیدن. شاید پرسیده شود همه شب‌ها برای خواب هستند، در پاسخ باید گفت این خوابیدن منشأ هجرت شد و همین، دلیل تفاوت آن با دیگر شب‌هاست. این اقدام و ایثار، فضیلتی عظیم برای علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) قلمداد می‌شود و به قدری مهم است که اهل‌سنت و شیعه به آن اعتراف می‌کنند. یعنی شاید برخی فکر کنند این موضوع فقط در منابع شیعی آمده است، درحالی‌که بزرگان اهل‌سنت مثل فخر رازی، که از معاندان شیعه و بسیار متعصب بود، نیز به آن اعتراف کرده است و منابع معتبر دیگری از اهل‌سنت هم این موضوع را پذیرفته‌اند؛ مثل ابن‌ابی‌الحدید.

مباهات خدا به علی (ع)

این فضیلت به قدری مهم است که خود اهل‌سنت گفته‌اند خداوند به این اقدام امیرالمؤمنین (ع) مباهات کرد. طبق نقلی وقتی این واقعه در جریان بود، خدا به جبرائیل و میکائیل ندا داد کدام‌یک از شما حاضرید فدای دیگری شوید و هیچ‌یک از این دو ملک مقرب الهی، حاضر نشدند برای دیگری ایثار و ازخودگذشتگی کنند، لذا خدا به آنها فرمود: به زمین بروید و ببینید در زمین یکی حاضر شده است جان خود را فدای دیگری کند و آنها در زمین با ایثار علوی مواجه شدند و هر دو به امیرمؤمنان (ع) آفرین گفتند. (اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ج ۴، ص ۱۱۳) 

تاریخ؛ مدیون ایثار علی (ع)

لیله‌المبیت به قدری در تاریخ اسلام اهمیت دارد که مبدأ تاریخ اسلام شد؛ معمولا در میان اعراب، حوادث بسیار مهم به‌عنوان مبدأ تاریخ انتخاب می‌شوند؛ مثل نابودی اقوامی، چون قوم ثمود، حتی بعثت نبوی که بسیار مهم بود به‌لحاظ سال‌شمار، مبدأ تاریخ نشد، اما اصل هجرت، چون فرصت توسعه اسلام در خارج از مکه و ایجاد حکومت نبوی را فراهم کرد، مبدأ تاریخ شد و این بدون ایثار امیرالمؤمنین (ع) ممکن نبود.

شأن نزول آیه شراء

آیه‌۲۰۷ سوره مبارکه بقره که به آیه شراء یا اشتراء در بیان اهمیت و آثار این ایثار علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) نازل شد و هیچ اقدام دیگری را نمی‌توان مصداق این آیه یافت؛ شاید برای برخی آیات شأن نزول‌های دیگری یافت شود، اما برای این آیه نه! شاید یکی از دلایل پذیرش فضیلت لیله‌المبیت برای‌امیرالمؤمنین (ع) ازسوی افرادی، چون فخر رازی این است که منابع اهل سنت مانند مفاتیح‌الغیب، شواهد‌التنزیل لقواعد التفضیل، و شرح نهج البلاغه لابن أبی‌الحدید، این آیه را در شأن علی (ع) می‌دانند.

تا‌جایی‌که اسکافی، استاد ابن ابی‌الحدید، می‌گوید: حدیث خوابیدن على (ع) در بستر پیامبر اسلام (ص) به تواتر ثابت شده و قابل انکار نیست؛ بنابراین جز انسان دیوانه و مجنون، یا کسى که با مسلمانان معاشرتى ندارد، هیچ‌کس چنین روایتى را انکار نمى‌‏کند، [زیرا]تمام مفسران قرآن کریم اتفاق نظر دارند که آیه شریفه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی...» در لیله‌المبیت، در شأن على (ع) نازل شده است.

در ادامه حتما بخوانید درس‌هایی که از لیله‌المبیت می‌توان گرفت

چرا نفس نبی (ص)؟

اینکه قرآن از علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) به‌عنوان نفس پیامبر (ص) تعبیر می‌کند، یک بعدش همین است؛ نفس یعنی همه جان و موجودی انسان که امام‌علی (ع) آن را برای خدا و پیامبر (ص) در طبق اخلاص گذاشتند و نتیجه آن، کسب رضایت خداست و اینجا جان آن شخص به‌منزله جان پیامبر (ص) است، گویی یک جان واحد بودند در دو پیکر.