یک حرکت مردمی

قیام ۱۵ خرداد جنبشی ماندگار و اثرگذار است و نقطه‌عطفی در کارنامه انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود. این نهضت که در ۱۵ خرداد به وقوع پیوست، جریانی پیوسته از مبارزات امام خمینی (ره) و همراهی روحانیت مبارز و مردم از سال ۱۳۴۱ بود. در مشهد نیز به دنبال اعلام موضع امام و دیگر علمای قم در مقابل لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، مجمعی از روحانیون مبارز ازجمله آیات عظام میلانی، سیدحسن قمی، شیخ مجتبی قزوینی، مروارید، سیداحمد مدرس‌یزدی و میرزا جوادآقا تهرانی در مهرماه ۱۳۴۱ تشکیل شد و با مبارزه علیه این اصلاحات اعلام همراهی کرد. رؤسای بازاریان مشهد همچون حاجی کرامت و غنیان و نیز طرف‌داران استاد محمدتقی شریعتی در کانون نشر حقایق اسلامی نیز همراهان این مجموعه بودند. گفتنی است مقاومت امام خمینی (ره) با همراهی دیگر مراجع در ایران به لغو این لایحه در آذر ۱۳۴۱ منجر شد، اما هیئت‌وزیران در دی‌ماه همان سال طرح رفراندوم لوایح شش‌گانه را به تصویب رساند و پیرو آن رفراندوم نمایشی شاه در ششم بهمن درحالی‌که بازار تعطیل و شهر مشهد در سکوت و خیابان‌ها خالی از مردم بود، برگزار شد. پس از آن آیت‌ا... العظمی میلانی برای کسب نظر امام نامه‌ای به قم فرستادند. شایان ذکر است نامه‌نگاری‌ها در تمام مدت مبارزه بین امام و مراجع مشهد به‌ویژه آیات عظام میلانی و سیدحسن قمی ادامه داشت. در این میان به‌واقع اعتصاب و اعتراض بازاریان مشهد و همراهی با مراجع بسیار شاخص بود و انتشار اعلامیه‌های امام در کمترین زمان و نیز سخنرانی‌های خطیبانی همچون آیت‌ا... خامنه‌ای، شیخ عباس واعظ‌طبسی، سیدمحمدرضا سعیدی و شهید هاشمی‌نژاد در نشان دادن چهره واقعی طرح‌های آمریکایی و سیاست‌های ضددینی شاه به مردم از اهمیت خاصی برخوردار بود.
وقوع فاجعه حمله به مدرسه فیضیه قم و انتشار خبر جنایات ساواک و شهربانی در آن باعث تعطیلی پنج‌روزه بازار اطراف حرم مطهر و اعتصاب غذای روحانیون و خودداری از اقامه نماز جماعت در مساجد و به آتش کشیده شدن طاق نصرت‌های ویژه استقبال از شاه توسط مردم مشهد شد. در نتیجه این اقدامات مردم، مأموران حکومت با آنان درگیر شدند که نتیجه آن زخمی شدن تعدادی و به عقب افتادن سفر محمدرضا پهلوی به مشهد بود. در روز ۱۵ خرداد سرباز‌ها و تانک‌ها بست بالاخیابان و پایین‌خیابان را اشغال و ژاندارم‌ها با اسب به مردم کوچه و بازار حمله کردند. در همان روز در پایان مراسمی که در منزل آیت‌ا... قمی برگزار شده بود، ایشان و مردم راهی مسجد گوهرشاد شدند و گروهی از مأموران که برای دستگیری آیت‌ا... قمی در اطراف بازار سرشور و منزل ایشان مستقر شده بودند، بعد از برگزاری نماز جماعت توسط آیت‌ا... قمی و با بیرون آمدن وی از مسجد از خروج جمعیت که با ایشان نماز خوانده بودند، از مسجد جلوگیری کردند و به ناچار آیت‌ا... قمی از طرف بازار به سمت حمام شاه حرکت کردند که در سه‌راهی حمام توسط مأموران دستگیر شدند. این امر باعث شد تا مردمی که قصد دفاع از ایشان را داشتند با نیرو‌های نظامی درگیر شوند وآن‌ها با شلیک گلوله به سوی مردم عده‌ای را مجروح کردند. قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ هرچند به‌ظاهر یک یا چند روز طول کشید، ولی به دلیل انگیزه‌های الهی که داشت، به‌عنوان جرقه نقطه آغازین انقلابی شد که در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به بار نشست و سرانجام به پایه‌گذاری و استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی منجر شد و موجب تحولات وسیع داخلی و بین‌المللی گردید.