ترانزیت، فرصتی برای رونق اقتصادی خراسان رضوی

مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران اخیرا در گزارشی اعلام کرد که ایران عملا در پروژه‌های بزرگی مانند طرح کمربند و جاده چین و ترانس کاسپین نادیده گرفته شده است و مسیر‌های جایگزین در مناطق مجاور شمال ایران به سرعت در حال پیشرفت هستند.

سرورهادیان | شهرآرانیوز؛ موقعیت حساس ژئوپلیتیکی ایران در تقاطع اروپا، خاورمیانه و آسیا فرصت بی‌نظیری را برای این کشور فراهم آورده تا به هاب‌تجارت صادرات انرژی و سایر کالا‌ها تبدیل شود. مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران اخیرا در گزارشی اعلام کرد که ایران عملا در پروژه‌های بزرگی مانند طرح کمربند و جاده چین و ترانس کاسپین نادیده گرفته شده است و مسیر‌های جایگزین در مناطق مجاور شمال ایران به سرعت در حال پیشرفت هستند.

به عنوان مثال، عدم تکمیل راه‌آهن رشت-آستارا در کریدور شمال-جنوب، ایران را از دسترسی به ۷ میلیون تن بار و سالانه ششصد هزار مسافر محروم کرده است. رقبای ایران در مسیر‌های جایگزینی مانند جاده توسعه ۱۷ میلیارد دلاری از بندر فاو عراق به ترکیه، امارات متحده عربی و قطر سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

دالان موسوم به لاجورد برای اتصال ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه به اروپا با نقش مرکزی افغانستان برنامه‌ریزی شده است. این مسیر بندر ترکمن باشی ترکمنستان را به بندر آذربایجانی باکو و ارتباط ریلی باکو- تفلیس- قارص بین آذربایجان، گرجستان و ترکیه را به یکدیگر متصل می‌کند. ضرورت تقویت جایگاه ترانزیتی ایران بهانه‌ای شد تا به‌سراغ احمد زمانیان یزدی، رئیس انجمن صنفی شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی خراسان رضوی، برویم و راهکار‌های تقویت حضور ایران در کریدور‌های بین‌المللی را از او جویا شویم.

ایران و خراسان رضوی از چه موقعیتی در حوزه ترانزیت برخوردار هستند؟

کشور ما از نظر جغرافیایی دارای مزیت‌های زیادی از جمله موقعیت ژئوپلیتیکی و امکانات خشکی، آبی و ریلی است. اما این مزیت‌ها تاکنون بیشتر در حد حرف باقی مانده‌اند. در همین حال، کشور‌های همسایه مانند آذربایجان، افغانستان و کشور‌های آسیای میانه، به دنبال ایجاد کریدور‌هایی هستند که ایران را دور بزنند و از مسیر‌های جایگزین استفاده کنند.

در این میان خراسان رضوی به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصر‌به‌فرد خود، یکی از قطب‌های ترانزیت کشور است. این استان دارای چهار مرز فعال است: سه مرز با ترکمنستان (سرخس و لطف‌آباد) که به آسیای میانه متصل می‌شوند و یک مرز با افغانستان (دوغارون). این مرز‌ها بسیار فعال هستند و سهم بزرگی در ترانزیت کالا به کشور‌های همسایه دارند.

با توجه به موقعیت عالی خراسان رضوی، می‌توان سهم بزرگی در حمل‌ونقل بین‌المللی به دست آورد. بااین‌حال، برخی موانع استانی و ملی وجود دارند که باید برطرف شوند. مقامات استانی، به‌ویژه استانداری، گمرک و اداره کل راهداری، می‌توانند نقش مؤثری در رفع این موانع ایفا کنند. همچنین، همکاری و تعامل بین بخش خصوصی و دولتی ضروری است.

کریدور‌های شمال-جنوب و شرق-غرب در ایران چه وضعیتی دارند؟

کریدور شرق به غرب هم‌اکنون شامل چهار گزینه رقیب می‌شود. مسیر نخست از روسیه می‌گذرد، مسیر دوم همان کریدور میانی است که چین را از طریق قزاقستان، دریای خزر، آذربایجان و ترکیه به اروپا می‌رساند. مسیر سوم، راهی است که شامل کشور‌های ترکمنستان، ازبکستان و ایران است؛ مسیر چهارم هم کریدور بحری شامل هند، امارات، عربستان و رژیم صهیونیستی می‌شود. این مسیر‌ها در حالی رقیب هم هستند، اما مسیر عبوری از ایران سریع‌ترین و بهترین گزینه کریدور شرق به غرب است.

با این حال چندین سال است که کریدور‌های شمال-جنوب و شرق-غرب در ایران تعریف شده‌اند، اما روی کاغذ مانده و هنوز عملیاتی نشده‌اند. هدف این کریدورها، مثل کریدور روسیه-چابهار یا شرق-غرب که از چابهار به ترکمنستان می‌رود و کریدور شمال-جنوب که به روسیه متصل می‌شود، این است که به توسعه لجستیک و حمل‌ونقل کشور کمک کنند. اما با وجود صحبت‌های متعدد، هنوز هیچ خروجی عملی نداشته‌اند.

چرا کریدور‌های ایران تاکنون عملیاتی نشده‌اند؟

کریدور‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که هم از نظر اقتصادی به نفع کشور باشند، هم سرعت حمل‌ونقل را افزایش دهند و هم هزینه‌ها را کاهش دهند. متأسفانه، این اهداف تاکنون محقق نشده‌اند. برای عملیاتی‌شدن کریدور‌ها مسائل فنی مربوط به راه‌آهن، تسهیل و تسریع تشریفات گمرکی، تعرفه‌ها، دیجیتالی‌شدن، رویه‌های کنترل مرزی، هماهنگ‌سازی رویه‌های گمرکی و سیاست‌های تعرفه‌ای کشور‌ها باید حل شود. بخشی از کریدور‌های ترانزیتی ایران با مشکلات زیرساختی روبه‌رو هستند.

وضعیت نامناسب جاده‌ها، کمبود پایانه‌های مرزی مناسب و نبود امکانات مدرن برای حمل‌ونقل کالا، فرایند ترانزیت را کند و ناکارآمد کرده است. این امر باعث می‌شود که بسیاری از مسیر‌ها برای حمل‌ونقل کالا جذابیت کمتری نسبت به مسیر‌های رقیب داشته باشد. برای توسعه و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل و ایجاد زیرساخت‌های مدرن، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های بزرگ است که به‌دلیل کمبود منابع مالی در ایران، این مهم به تعویق افتاده است.

کشور‌هایی مانند ترکیه و چین با جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و داخلی توانسته‌اند زیرساخت‌های ترانزیتی خود را به‌طور درخور توجهی ارتقا دهند و از این حیث از ایران پیشی گرفته‌اند. ایران نتوانسته است در سطح بین‌المللی به‌طور مؤثر مسیر‌های ترانزیتی خود را تبلیغ کرده و بازار‌های جهانی را جذب کند. درنتیجه، رقبا با بازاریابی مناسب و تلاش برای جذب مشتریان بین‌المللی، موفق به توسعه کریدور‌های خود شده‌اند.

اگر موانع موجود در حوزه ترانزیت برطرف نشوند، چه اتفاقی خواهد افتاد؟

در برنامه هفتم توسعه و چشم‌انداز افزایش تناژ ترانزیت به بیش از ۲۰میلیون تن پیش‌بینی‌هایی شده است. اما اگر موانع از سر راه برداشته نشوند و مسیری روان، با هزینه‌های کمتر و سرعت بیشتر برای حمل‌ونقل ایجاد نکنیم، بخش بزرگی از ظرفیت ترانزیت که پیش‌بینی شده از ایران عبور کند، از دست خواهیم داد. اگر موانع برطرف نشوند، ایران از ظرفیت‌های ترانزیتی خود عقب می‌ماند.

چه اقداماتی برای تقویت صنعت ترانزیت در ایران باید انجام شود؟

باید به تسهیلگری و کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل توجه ویژه‌ای شود. این شامل طراحی مسیر‌هایی روان‌تر و ایجاد کریدور‌های کارآمد است. خراسان رضوی، به‌عنوان یکی از اجزای اصلی کریدور شرق-غرب که از چابهار آغاز می‌شود و به آسیای میانه می‌رسد، نقشی کلیدی در این زمینه دارد. ترانزیت کالا به سه عامل اساسی یعنی سرعت انتقال، هزینه حمل و امنیت و سلامت بار وابسته است.

در ایران، امنیت و سلامت کالا همواره مورد توجه بوده و استاندارد‌های بالایی در این زمینه رعایت می‌شود. با این حال، برای بهبود وضعیت ترانزیت در کشور، لازم است به دو عامل دیگر یعنی سرعت و هزینه نیز به طور جدی پرداخته شود. به عنوان نمونه، در حالی که زمان استاندارد برای ترانزیت کالا معمولا سه تا چهار روز است، فرایند‌های پیچیده اداری در ایران می‌توانند این زمان را به ۲۰ تا ۲۵روز افزایش دهد. این تأخیر‌ها نه‌تنها به از دست رفتن مشتریان خارجی منجر می‌شود، بلکه هزینه‌های اضافی مانند انبارداری و دموراژ را نیز به تجار تحمیل می‌کند.

چالش‌های مرتبط با حمل‌ونقل، ترانزیت و امور مرزی در استان به عوامل مختلفی گره خورده است. در حوزه زیرساخت، مشکلاتی مانند وضعیت نامناسب جاده‌ها، مسیر‌های داخلی و کمبود پایانه‌های استاندارد برای جابه‌جایی کالا به وضوح دیده می‌شود. همچنین مسائل قانونی و اجرایی، کمبود منابع مالی، موانع بین‌المللی، ضعف فناوری و دیجیتال، کاهش رقابت‌پذیری منطقه‌ای از دیگر چالش‌های عمده این حوزه هستند.

به‌کار نگرفتن فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های هوشمند مدیریت ترافیک و پایش حمل‌ونقل و نبود زیرساخت‌های دیجیتال برای یکپارچه‌سازی اطلاعات گمرکی و ترانزیتی، از دیگر عوامل بازدارنده به شمار می‌روند. کاهش جذابیت مسیر‌های ایران به دلیل رقابت با کریدور‌های ترانزیتی کشور‌های دیگر، نبود بازاریابی بین‌المللی برای جذب مشتریان جدید و آسیب‌های ناشی از تغییرات اقلیمی بر زیرساخت‌های حمل‌ونقل، از دیگر چالش‌های مهم این حوزه هستند. رسیدگی به این مسائل نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، هماهنگی بین دستگاه‌های مرتبط و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین است تا مسیر رشد و توسعه در این حوزه هموار شود.

بخش خصوصی چگونه می‌تواند در حل مشکلات ترانزیتی نقش داشته باشد؟

بخش خصوصی، به‌ویژه انجمن حمل‌ونقل بین‌المللی اتاق بازرگانی، می‌تواند نظرات ارزنده‌ای در این زمینه ارائه دهد. دولت باید از نظرات این بخش استفاده کند تا موانع را برطرف کند و از ظرفیت‌های موجود برای ایجاد اشتغال و توسعه ناوگان بومی استفاده شود.

هدف از برگزاری همایش «ایران دیپلماسی کریدوری» چیست؟

این همایش که در تاریخ ۵دی‌ماه امسال در مشهد و با همکاری انجمن حمل‌ونقل خراسان رضوی، کمیسیون حمل‌ونقل اتاق بازرگانی استان و اداره کل راهداری برگزار می‌شود، فرصتی است برای بررسی موانع و مشکلات کریدور‌های کشور و ارائه راهکار‌های عملیاتی. در این همایش، مقامات کشوری، استادان دانشگاه، پژوهشگران، مدیران شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی و فعالان اقتصادی حضور خواهند داشت.

محور‌های اصلی همایش شامل بررسی دلایل ناکارآمدی کریدور‌های تعریف‌شده در ایران، ارائه راه‌حل‌هایی برای رفع موانع و شناسایی فعالان حوزه حمل‌ونقل است. امیدواریم با استفاده از نظرات متخصصان و پژوهشگران، نقشه راهی برای فعال‌سازی این کریدور‌ها تدوین شود. انتظار داریم این همایش، با حضور مسئولان، استادان دانشگاه، پژوهشگران و فعالان اقتصادی، زمینه‌ای برای شناسایی مشکلات و ارائه راهکار‌های عملی برای فعال‌سازی کریدور‌ها فراهم کند.

همچنین، با توجه به حجم بالای شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی فعال در خراسان رضوی، این همایش می‌تواند نقش مهمی در کاهش هزینه‌ها و افزایش سرعت حمل‌ونقل ایفا کند. خراسان رضوی با داشتن حدود سیصد شرکت حمل‌ونقل بین‌المللی و مرز‌های فعال با آسیای میانه و افغانستان، نقش کلیدی در اقتصاد ترانزیتی کشور دارد. این همایش می‌تواند به ارتقای جایگاه استان در حوزه حمل‌ونقل و رفع موانع موجود کمک کند.