مروری بر کارنامه ناصر تقوایی، به مناسبت سالروز تولدش

محمد عنبرسوز | شهرآرانیوز - یکی از فیلم‌سازان دغدغه‌مند و کاربلدی که جریان اصلی سینمای ایران را متحول کرد و به جنبش موج نوی سینمای ایران معروف شد، ناصر تقوایی است. 

مخاطبان سینما، از قدیم تا امروز، معمولا با آثار کارگردان‌هایی که پس از یک دوره مستندسازی به تولید فیلم‌های بلند روی می‌آورند، ارتباط خوبی برقرار می‌کنند. ورود ناصر تقوایی به عرصه سینمای داستانی هم به نوعی از مستندسازی آغاز شد و شاید یکی از دلایل موفقیت او همین نگاه مستندگونه‌اش باشد. تقوایی که با عضویت در تیم تولید مستند «خشت و آیینه»، اثر ابراهیم گلستان، در این عرصه کسب تجربه کرده بود، خیلی زود در قامت یک مستندساز مستقل قد علم کرد و با نگاه تجربی خاص خودش، به بازنمایی هنری موضوعات مورد علاقه‌اش در قاب مستند پرداخت. نخستین مستند او با عنوان «تاکسی‌متر» اثری است با لحنی گزارش‌گونه که به یک موضوع به ظاهر ساده درباره تاکسی می‌پردازد. با این حال، شکل مستندسازی تقوایی، به مرور تغییر کرد و بر روی موضوعات مورد علاقه خودش متمرکز شد.
مستند‌های ناصر تقوایی به وضوح دغدغه‌های بومی و آیینی او را منعکس می‌کنند و این موضوع را به طور خاص، از مستند‌های «اربعین»، «باد جن» و «مشهد قالی» می‌توان دریافت. علاقه او به موضوعات بومی و سنت‌های رایج در مناطق مختلف کشورمان که در این مستند‌ها به وضوح دیده می‌شود، با فضای فیلم‌های داستانی او نیز ارتباطی انکارناشدنی دارد و میزان تعلق خاطر و وطن‌دوستی او را، به عنوان یک هنرمند اهل فرهنگ، نشان می‌دهد. خصایص مردم‌شناسانه ایرانی در مستند‌های تقوایی پررنگ است. ساخت مستند «تمرین آخر، تعزیه حر دلاور» او در سال ۱۳۸۳، در ثبت جهانی مراسم تعزیه در سازمان میراث جهانی یونسکو تاثیرگذار بود.

 

 

یکی از فاخرترین سریال‌های کمدی تاریخ تلویزیون ایران، حاصل کار ناصر تقوایی است که هنوز هم تماشای آن می‌تواند علاقه‌مندان سریال‌های تلویزیونی را سر ذوق بیاورد. سطح کیفی بالای «دایی جان ناپلئون»، در روزگاری که تقریبا هیچ نمونه مشابه و سرمشقی مقایسه شدنی برای تولید سریال کمدی در ایران وجود نداشت، مخاطب را حیرت‌زده می‌کند. این سریال شانزده قسمتی که در سال ۱۳۵۵ روی آنتن رفت، نمونه ناب پرداخت تیپ برای تولید یک مجموعه کمدی است که کنایه‌های ظریف و نقادانه‌اش به شرایط زمانه در کنار نمادپردازی تیپ‌های جاافتاده، آن را به یکی از معدود سریال‌های ماندگار قبل از انقلاب تبدیل کرد.

 

 

«دایی جان ناپلئون» تنها سریال کارنامه تقوایی محسوب می‌شود؛ اما حواشی حضور ناتمام او در پروژه «کوچک جنگلی» هنوز هم ادامه دارد و ابعاد این تجربه تلخ برای او هیچ‌وقت، به طور شفاف و قانع‌کننده برای مردم، بیان نشد. تقوایی فیلم‌نامه این سریال تاریخی را که از نخستین تجربه‌های بیگ‌پروداکشن تلویزیون ایران بود، با اقتباس از کتاب «مردی از جنگل» نوشته احمد احرار، به رشته تحریر درآورد؛ این پروژه، به دلیل آنچه طولانی شدن پیش‌تولید بیان شد، نهایتا با کارگردانی بهروز افخمی جلوی دوربین رفت و مجموعه آبرومند و درخور اعتنایی هم از آب درآمد؛ هرچند «کوچک جنگلی» شاید می‌توانست با کارگردانی ناصر تقوایی به سریالی جاودانه در تلویزیون تبدیل شود.

 

 

ساخت تنها سه فیلم سینمایی بلند در ۴۰ سال اخیر، برای تبدیل شدن ناصر تقوایی به یکی از محبوب‌ترین فیلم‌سازان معاصر ایرانی کافی است. او با همین سه فیلم، در کنار یک قسمت از مجموعه اپیزودیک «قصه‌های کیش» با عنوان «کشتی یونانی»، توانست احترام اهالی سینما را به خود جلب کند. نخستین اثر او پس از انقلاب اسلامی که ماندگارترین فیلم کارنامه تقوایی هم به حساب می‌آید، «ناخدا خورشید» است که قصه‌ای تراژیک و پرافت‌و‌خیز را بر روی دریا، با اجرایی خیره‌کننده و سینمایی، روایت می‌کند. این فیلم در پنجمین دوره جشنواره فیلم فجر توانست در هفت رشته بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر نقش اصلی مرد برای داریوش ارجمند، بهترین بازیگر نقش مکمل مرد برای سعید پورصمیمی و فتحعلی اویسی، بهترین موسیقی متن و بهترین فیلم‌برداری نامزد سیمرغ شود که از این میان داریوش ارجمند و سعید پورصمیمی برنده جوایز بازیگری شدند. در سال ۱۳۶۸ تقوایی فیلمی را در شمال کشور ساخت که به لحاظ شخصیت‌پردازی و لحن فیلم‌سازی، تا حدودی یادآور سریال معروف او، یعنی «دایی جان ناپلئون»، بود. «ای ایران» با بازی چشم‌نواز اکبر عبدی، اثری کمدی و نمادپردازانه درباره شخصیتی مستبد به نام گروهبان مکوندی است که با مردم منطقه خود در تقابل قرار می‌گیرد و ماجرا‌های عجیبی را از سر می‌گذراند. آخرین فیلم تقوایی، یکی از نمونه‌های شاخص سینمای روشنفکری در ایران و جزو آثار تحسین شده تاریخ سینماست که با بازی هنرمندانه و روان زوج هدیه تهرانی و مرحوم خسرو شکیبایی، در زمان اکرانش به اندازه‌ای که شایسته بود، مورد استقبال قرار نگرفت. «کاغذ بی‌خط» روایت یک خانواده چهار نفره به ظاهر معمولی است که مادر خانواده (رویا، با بازی هدیه تهرانی) به نویسندگی علاقه دارد؛ اما به مرور زمان، طوری در خیال‌پردازی‌هایش غرق می‌شود که این موضوع زندگی خانوادگی او را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. روایت زمانی فیلم و ارتباطی که فیلم‌ساز بین فضای ذهنی رویا و زندگی واقعی او، به عنوان منبع الهام داستان‌هایش، برقرار می‌کند، «کاغذ بی‌خط» را در زمان خودش به یکی از فیلم‌های مترقی تاریخ سینما تبدیل می‌کند؛ به طوری که در همین جشنواره سال گذشته و پس از گذشت حدودا دو دهه از اکران این فیلم، کیوان علیمحمدی و علی‌اکبر حیدری در فیلم «سینما، شهر قصه» که به نوعی ستایش سینما در تاریخ معاصر است، یکی از سکانس‌های تولید این فیلم را، به نشانه قدردانی از ناصر تقوایی و عوامل فیلم «کاغذ بی‌خط»، بازسازی کردند. نقش ناصر تقوایی در این فیلم را افشین هاشمی بازی می‌کند. «کاغذ بی‌خط» در بیستمین جشنواره فیلم فجر حاضر بود که علاوه بر چهار نامزدی سیمرغ بلورین در رشته‌های بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر نقش اول مرد برای خسرو شکیبایی و بهترین بازیگر نقش اول زن برای هدیه تهرانی، جایزه ویژه هیئت داوران را به خود اختصاص داد.

در سینمای ایران که پیوند محکمی با ادبیات غنی کشورمان ندارد و بی‌توجهی به اقتباس‌های سینمایی بار‌ها از سوی اهالی فرهنگ مورد اشاره قرار گرفته، تسلط ناصر تقوایی بر ادبیات و تلاشش برای انعکاس آثار ادبی در سینما، یکی از خصایص تحسین‌برانگیز و کم‌نظیر سینمای او به شمار می‌رود. تقوایی که دستی هم در نویسندگی دارد و مدتی نیز تجربه روزنامه‌نگاری را از سر گذارنده، بیشتر آثار داستانی خود را با اقتباس یا برداشت آزاد از متون ادبی داخلی یا خارجی ساخته است. فیلم‌نامه «دایی جان ناپلئون» از رمانی به همین نام با قلم ایرج پزشک‌زاد به رشته تحریر درآمده و «آرامش در حضور دیگران» نیز اقتباسی از داستان مشهور غلامحسین ساعدی است. «ناخدا خورشید» اثر مشهور و ماندگار او نیز با برداشتی آزاد از رمان «داشتن و نداشتن»، اثر ارنست همینگوی، نویسنده شهیر برنده جایزه نوبل، ساخته شده است.

 

 

سینمای ایران که همواره به دلیل آپارتمانی بودن و تمرکزش بر قصه‌هایی که عموما در پایتخت روایت می‌شوند، مورد انتقاد واقع شده، باید به داشتن فیلم‌سازی که عموم آثارش را در جغرافیایی متکثر و متنوع از نقاط مختلف ایران ساخته، افتخار کند. ناصر تقوایی که در آثار مستندش نشان داده چقدر دلبسته فرهنگ ایرانی و آیین‌ها و سبک زندگی نقاط مختلف کشورمان است، در سینمای داستانی خود نیز، نه صرفا به شکل توریستی، بلکه با دریافت عالمانه از تنوع اجتماعی و فرهنگی رایج در نقاط مختلف ایران، فیلم‌های خود را با شخصیت‌هایی از قومیت‌های گوناگون و در فضا‌های غیرشهری مرسوم تولید کرده است. اثر ماندگارش «ناخدا خورشید» در جنوب و فیلم تحسین شده «ای ایران» در شمال کشورمان فیلم‌برداری شده‌اند.

 

 

در کارنامه ناصر تقوایی سه فیلم بین سال‌های ۴۹ تا ۵۲ به چشم می‌خورد که به نوعی می‌توان آن‌ها را آثار دوره تجربه‌گرایی او نامید؛ زیرا این سه اثر با سه رویکرد متفاوت و در فضا‌هایی کاملا مختلف ساخته شده‌اند. «آرامش در حضور دیگران» که نخستین تجربه فیلم بلند تقوایی به حساب می‌آید، اثری انسانی با مایه‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناسانه، درباره شخصیت یک سرهنگ بازنشسته است که در زمان خودش با حواشی فراوانی همراه شد و کارش به توقیف هم کشید. «صادق کرده»، با ملاک‌های زمان خودش، یک فیلم تقریبا گیشه‌ای محسوب می‌شد که قصه خروش یک قهرمان زخم‌خورده برای انتقام را روایت می‌کرد و با بازی خوب بازیگرانی همچون سعید راد، مرحوم محمدعلی کشاورز و مرحوم عزت‌ا... انتظامی، یک اثر جریان ساز، در سال ۵۱ بود.

 

 

یکی از آثار متفاوت سینمای تقوایی «نفرین» نام داشت که هنوز هم گروهی از علاقه‌مندان جدی سینما آن را اثری درک نشده و بسیار جلوتر از زمان خودش می‌دانند که به دلیل شرایط اجتماعی حاکم بر آن روزگار، چنان که باید و شاید، به ارزش‌هایش توجه نشده است. با این حال، «نفرین» از نظر فروش و استقبال عمومی، اثر شکست‌خورده تقوایی محسوب می‌شود.