نگاهی به تاریخچه ایوان «تلگراف خانه» و کاشی های آن
ایوان شمالی صحن نو (آزادی) به ایوان «تلگراف‌خانه» شهرت دارد. دلیل این نام‌گذاری، قرار گرفتن تلگراف‌خانه و سپس مخابرات حرم‌رضوی در ساختمان مجاور این ایوان بوده است؛ ایوانی با عرض حدود هفت، طول هفده و ارتفاع بیست متر که باید آن را یکی از شاهکار‌های هنری دوره قاجار بدانیم.
مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ این ایوان از حیث داشتن خطوط ایرانی، یکی از ممتازترین مکان‌های حرم‌رضوی است و آثار هنرمندانی مانند احمد شهیدی‌مشهدی (فرزند محمدحسین شهیدی‌مشهدی، خطاط نامدار دوره قاجاریه)، رجبعلی خادم (خطاط دوره قاجاریه) و محمدحسن رضوان (خطاط دوره پهلوی) در آن به چشم می‌خورد. این ایوان بسیار‌ویژه، با قاب‌های کاشی فوق‌العاده زیبایی تزیین شده که محصول فعالیت‌های هنری در دوره قاجاریه است. ایوان تلگراف‌خانه که روزگاری «بست‌پایین» و بازار شلوغ و مشهور آن را به صحن نو متصل می‌کرد و در‌واقع یکی از ورودی‌های حرم‌رضوی بود، امروز و با توسعه این مکان مقدس، ایوان مذکور در مرکز اماکن متبرکه قرار دارد و گذری زیبا و چشم‌نواز برای عبور زائرانی است که می‌خواهند از صحن نو به کهنه بروند. در این گزارش می‌خواهم درباره تاریخ این ایوان قدیمی، هنر به‌کار‌رفته در آن و اتفاقاتی که بر این سازه زیبا و تاریخی گذشته است، بیشتر بنویسم. امیدوارم همراهم باشید و از آن لذت ببرید.
ایوان تلگراف‌خانه، از ساخت تا تزیین
فرایند ساخت صحن نو، یک فرایند حدودا شصت‌ساله است؛ یعنی از زمان صدور فرمان ساخت آن در دوره فتحعلی‌شاه قاجار تا اتمام تزیین بنا در عهد ناصرالدین‌شاه‌قاجار، چیزی حدود شش دهه سپری شد. در این مدت، مشهد شاهد اتفاقات تاریخی و حوادث بی‌شماری بود؛ از تکاپوی جنگی مربوط به جنگ هرات بگیرید تا غلبه حسن‌خان‌سالار و شورش معروف او که با تمهید امیرکبیر پایان یافت. در این مدت، ساخت‌و‌ساز در صحن نو متوقف نشد؛ هر‌چند که شتاب آن فراز‌و‌فرود‌هایی را تجربه کرد. تاریخ ایوان تلگراف‌خانه نیز از تاریخ صحن نو جدا نیست و کم‌وبیش همین مسیر را پیموده است؛ با این تفاوت که کاشی‌های به‌کار‌رفته در آن، از حیث تنوع در طرح، ممتازتر از دیگر‌کاشی‌های این صحن است.
تزیین این ایوان، همانند ایوان طلای صحن نو، در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار به پایان رسید؛ دورانی که مصادف با نیابت تولیت میرزاسعیدخان مؤتمن‌الملک بود. همان‌طور که یک‌بار در همین صفحه درباره او نوشتم، مؤتمن‌الملک طبع شعر داشت و خط نستعلیق را خوب می‌نوشت. کتیبه نستعلیق و ممتازی که در داخل ایوان تلگراف‌خانه چشم‌نوازی می‌کند، اثر هنری اوست و البته شعر آن نیز توسط مؤتمن‌الملک سروده شده است؛ قصیده‌ای با این مطلع که «بیا‌ای لاجوردی طاق در گردون مینایی/ که بسیار است فرق از آسمان تا آسمان‌سایی». این کتیبه با رنگ سفید در زمینه لاجوردی و چنان‌که اشاره شد، به خط نستعلیق نوشته شده است و به‌نظر می‌رسد باید آن را بهترین یا دست‌کم یکی از بهترین کتیبه‌های نستعلیق در حرم‌مطهر‌رضوی بدانیم.
در کنار این کتیبه ممتاز، کتیبه‌های دیگری نیز به چشم می‌خورد؛ مثلا کتیبه پیشانی ایوان که مربوط به سال ۱۲۹۵ قمری (۱۲۵۷ خورشیدی) و حاصل طبع هنری احمد شهیدی‌مشهدی است: «قد تزیّن تلک العماره العالیه التی تزهّو علی الجنان فی ایام دولة السلطان العادل المرج لدین ا... السلطان ناصرالدین شاه قاجار خلّدالله سلطانهُ فی تولیة جناب مستطاب مؤتمن‌الملک میرزاسعیدخان لا ظال تظلُلاً بظل حضرة الامام و عنایة سلطان الایام، کتبه احمد بن المشهدی ۱۲۹۵».
این کتیبه در همان سالی به پایان رسیده و نصب شده که با دستور ناصرالدین‌شاه نخستین سرشماری شهر مشهد، با عاملیت زین‌العابدین‌میرزای قاجار به انجام رسیده است. در‌عین‌حال، کتیبه دور ایوان که دربرگیرنده آیات سوره مبارکه نوح است، در همان سال و به خط رجبعلی خادم نوشته شده؛ این کتیبه به خط ثلث و بر زمینه لاجوردی است.
تقارن زمانی این دو کتیبه و نگارش آن توسط دو استاد برجسته کتابت نشان می‌دهد که به احتمال زیاد در امر تزیین ایوان تعجیلی در کار بوده است. این امکان وجود دارد که طبق فرمان ناصرالدین‌شاه، قصد داشته‌اند کار را به‌سرعت تمام و کتیبه‌ها را بر دیواره ایوان نصب کنند و به‌همین‌دلیل، نگارش آن را به دو نفر سفارش داده‌اند تا زودتر به اتمام برسد.
جلوه تابلوکاشی‌ها
افزون بر کتیبه‌هایی که از آنها یاد کردیم و در نمای داخلی ایوان تلگراف‌خانه -به سمت صحن نو- قرار دارند، دو ویژگی هنری دیگر را هم می‌توان در این بخش یافت؛ نخست شش تابلو کاشی با زمینه زرد روشن که بر روی دو مورد از آنها می‌توان صورت انسان را مشاهده کرد. چنین طرح‌هایی از خصوصیات دوره قاجار است و می‌توان نظیر آن را نه‌فقط در صحن نو، بلکه در کاشی‌های مرمت‌شده صحن عتیق (انقلاب) هم مشاهده کرد.
در این کتیبه‌ها غلبه با تصویرگری «گل و مرغ» است. دومین الگو درخوربررسی، نوعی کاشی خاص و دو‌رنگ است که تنها نمونه‌های آن را می‌توان در صحن نو پیدا کرد. این کاشی‌های سفید-آبی، دارای طرح‌های مدرن مانند ویلای کنار جنگل، نقش پرندگانی مانند لک‌لک و... است که ظاهرا در دوره قاجار، برای مدتی رایج شد و نمونه‌هایی از آن را هم در حرم‌مطهر‌رضوی به‌کار گرفتند؛ البته استفاده از این کاشی بیشتر در ایوان «باب‌السلام» (ضراب‌خانه قدیم) صحن نو دیده می‌شود و در ایوان تلگراف‌خانه کمتر و محدودتر است. دو تابلو کاشی از شش تابلویی که به آنها اشاره کردیم، کتیبه دارد؛ این دو کتیبه، هر‌دو در نمای بیرونی ایوان و در قسمت پایین ابتدا و انتهای کتیبه سوره مبارکه نوح قرار گرفته است. در کتیبه سمت چپ، با خط نسخ در زمینه لاجوردی، سوره مبارکه فتح را نوشته‌اند و در کتیبه سمت راست، با همان شیوه، این عبارات دیده می‌شود: «بمباشری عمدة السادات آقامیرزا بابا مشرف‌باشی آستانه و عالی‌جاه میرزا شفیع اعتمادالتولیه و صناعت استاد ابراهیم انجام گرفت ۱۲۹۶» که خبر از اتمام کار کاشی توسط استاد ابراهیم می‌دهد.
ایوان بیرونی، یک حکایت متفاوت
اما تاریخچه ساخت و تزیین نمای بیرونی ایوان تلگراف‌خانه، روایتی نسبتا متفاوت دارد. مرحوم عطاردی در کتاب «تاریخ آستان‌قدس‌رضوی» آورده است که این بخش از بنا، در ابتدا تزیینات خاصی نداشت و کاملا آجری بود. شاید دلیل این وضعیت اتصال ورودی به بازار بست‌پایین و بی‌نیازی از ایجاد تزیینات ویژه بوده باشد.
در جریان به توپ بستن حرم رضوی -واقعه نوروز ۱۲۹۱ خورشیدی- ایوان تلگراف‌خانه به دلیل اصابت گلوله‌های توپ روسی، از سمت بیرون صحن آسیب فراوانی دید و همان نمای آجری هم فرو ریخت و وضعیت بدی پیدا کرد. ظاهرا تعمیرات آن زمان افاقه چندانی نداشت و نهایتا در زمان نیابت تولیت محمدولی اسدی، نمای بیرونی را مجددا آجرچینی کردند؛ اما برای کاشی‌کاری آن اقدامی صورت نگرفت و تا سال۱۳۳۴خورشیدی به همین وضعیت باقی ماند.
در این سال، به دستور سیدفخرالدین شادمان، نایب‌التولیه وقت، نمایی بیرونی را با سنگ و گچ تزیین کردند. طبق گزارش روان‌شاد عزیزا... عطاردی، فرایند تزیین تا سال ۱۳۳۸خورشیدی طول کشید. اگر این تاریخ را دقیق بدانیم، مشخص نیست چرا یک تزیین ساده بیش از چهار سال طول کشیده است؟
در سال۱۳۴۱خورشیدی و دوران نیابت تولیت سیدجلال‌الدین‌تهرانی، کار تزیین نمای بیرونی ایوان تلگراف‌خانه با کاشی آغاز شد. کتیبه‌های این بخش با خط روان‌شاد محمدحسن‌رضوان به رشته تحریر درآمد و هم او، اثری منحصر‌به‌فرد را بر روی کاشی تصویر و بالای در ورودی صحن نصب کرد. این اثر منحصر‌به‌فرد، نقشی از گنبد طلای حرم‌رضوی است که همچنان در این محل قرار دارد و بر روی آن تاریخ ۱۳۸۲قمری (۱۳۴۱خورشیدی) نقش بسته است.
نشست ایوان تلگراف‌خانه
یکی از اتفاقاتی که باید در بررسی تاریخ ایوان تلگراف‌خانه مورد‌توجه قرار گیرد، موضوع نشست این ایوان در حدود سال۱۲۹۰ قمری (۱۲۵۲ خورشیدی) و در حالی است که هنوز عمر صحن نو به‌تازگی از پنجاه سال گذشته است.
درباره دلیل این نشست سنگین و عجیب، فعلا گزارشی در اختیار نداریم و آنچه قابل بررسی است، در عکس‌های موجود در آلبوم شماره۱۴۲ از مجموعه کاخ‌موزه گلستان به چشم می‌خورد (عکس‌های تهیه‌شده توسط آقارضا عکاس‌باشی)؛ نهر باریکی از میان دروازه ایوان تلگراف‌خانه گذشته است تا آب را به سقاخانه مستشارالملک که در وسط صحن قرار دارد برساند و در همان حال، در دو سوی ایوان، آثار شکست و نشست شدیدی به چشم می‌خورد که می‌تواند دو دلیل اصلی داشته باشد؛ نخست نفوذ تدریجی جریان آب نهری که از نهر خیابان منشعب شده است و از وسط دروازه ایوان تلگراف‌خانه می‌گذرد (مانند آنچه نفوذ آب در ایوان ساعت صحن عتیق به وجود آورد) و دوم جنس زمین که سابقا زراعی بوده و در زمان ساخت، زیرسازی مناسبی برای تحمل وزن بنا در آن صورت نگرفته است.
این مشکل، بعد از تعمیر اساسی ایوان و حجره‌های اطراف رفع شد، اما در ادوار بعد نیز، گاه‌به‌گاه چنین اتفاقی در حد‌و‌اندازه کوچک‌تر به وقوع می‌پیوست.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
