معرفی مسجد تاریخی «خسرو شیر» جغتای

هاشم دقیق | شهرآرانیوز؛ مساجد تاریخی ایران کم نیستند و خراسان نیز در این میان، نمونه‌هایی از این سنت معماری را دارد که از‌قضا استثنایی هستند و ویژگی‌های خاصی دارند که در این سبک معماری گل کرده‌اند. همین یک نکته از محمدکریم پیرنیا در کتاب «معماری اسلامی ایران» گواهی بر این مدعاست: «نشان مسجد دو‌ایوانی را بی‌هیچ گفت‌و‌گو از سده هفتم در دست داریم. خوشبختانه دو ایوان مسجد زوزن هنوز برپاست و پس از آن مسجد فریومد را می‌بینیم که دو‌ایوانی ساخته شده است. شگفتا که این‌گونه مسجد فقط در خراسان دیده می‌شود...» دو مسجدی که پیرنیا از آنها یاد می‌کند، یکی در خواف است و دیگری در نزدیکی داورزن سبزوار، اما در استان سمنان. البته این دو، نماینده خوش‌ساخت و تقریبا سر پای این سبک هستند؛ یکی دیگر از مساجدی که شکوه این سبک را فریاد می‌زند، مسجد خسروشیر است که به نمونه فریومد هم شبیه است. مسجد خسروشیر که با نام منارمسجد هم شناخته می‌شود، در شهرستان جغتای و شمال سبزوار، در فاصله دویست‌کیلومتری روستایی به همین نام قرار دارد.

جایگاه دشت جوین در خراسان

امروز فقط بخشی از مسجد خسروشیر از گزند گذشت زمان و بلایای طبیعی و انسانی در امان مانده است، اما همین هم شکل زندگی و رفتار پیشینیان را برای ما مشخص می‌کند و چه‌بسا قدم‌گذاشتن در فضای آن هم جو سنگین و بار بی‌امان پیوند با گذشتگان را تداعی کند. منطقه جوین و سبزوار از گذشته (ایران باستان) جزو قلمرو پارتیان بوده است. وجود آتشکده خانه دیو موسوم به آذربرزین‌مهر هم اهمیت تاریخی و مذهبی منطقه را نشان می‌دهد.

دشت جوین از دیرباز در مرکز توجه بوده است و امروز نیز راه‌آهن سراسری مشهد به تهران از میان این دشت عبور می‌کند. وجود رشته‌کوه‌های شمال و جنوب دشت، آب‌وهوای معتدلی به منطقه داده و منابع آب این دشت نیز بر فزونی جمعیت آن در دوران مختلف بی‌تأثیر نبوده است؛ به‌شکلی که یاقوت حموی در اوایل قرن هفتم قمری، تعداد روستا‌های منطقه را نزدیک به دویست روستا برشمرده است. در دوره ایلخانی اهمیت دشت جوین دوچندان شد. نام جغتای بر دشت جوین و کوهی که در جنوب منطقه است، حضور مداوم ایلخانیان را تأیید می‌کند. البته حضور خاندان جوینی نیز بر اهمیت منطقه تأثیر گذار بوده است.

تاریخ و هنر منار مسجد

جاده جوین به جاجرم در مرز خراسان‌رضوی و شمالی، ما را به روستای خسروشیر می‌رساند. منارمسجد یا همان مسجد خسروشیر در ۲۷ مرداد ۱۳۷۷ ثبت‌ملی شده است. در دویست‌متری شمال روستا و میان مزارع اهالی روستا، زمینی مربع‌شکل است که حریم مسجد تاریخی را مشخص می‌کند. در میانه این حریم، بقایایی آجری از دور دیده می‌شود که چشم مخاطب تاریخ و بنا‌های تاریخی را خیره می‌کند. اما هرچه نزدیک‌تر شویم، این خیرگی در چیرگی بنا محو و سراسر به تماشا تبدیل می‌شود. آنچه از این بنا به‌جا مانده، دیوار‌های قطور ایوانی بلند است که از رونق احتمالی مسجد در قرن سوم تا دهم قمری حکایت می‌کند؛ ایوانی که سقفش فروریخته است، اما دیوار‌های بلند ده‌متری آن هنوز نشان می‌دهد که روزی بانگ مؤذن در سرای مسجد می‌پیچیده و مسلمانان را به ادای فریضه دینی فرامی‌خوانده است. ایوان بازمانده به‌سوی شمال‌شرق است، یعنی احتمالا انتهای این ایوان که به‌سمت قبله و جنوب‌غرب بوده، محل تجمع نمازگزاران بوده است. در دو سوی دیوار‌های ایوان دو ورودی تعبیه شده است. این ورودی‌ها به شبستان‌هایی می‌رسیده که امروز کامل با خاک یکسان شده است. اما تزیینات گچ‌بری هندسی و اسلیمی که هنوز بر ورودی‌های طاق‌های جناغی شبستان دیده می‌شود، نشان‌دهنده این است که روزی در این شبستان بروبیایی بوده است. چند کتیبه هم هنوز بر دیواره‌های بنا مانده است، اما همگی نصفه‌نیمه فروریخته‌اند.

بنا به گزارش ثبت اثر، به‌گفته پیرسالان و ریش‌سفیدان روستا، تقریبا هفتاد سال پیش، مناره آجری مدوری در جلو شبستان مسجد وجود داشته که تخریب شده است. دلیل نام‌گذاری بنا به منارمسجد نیز شاید همین بوده است. باستان‌شناسان ظروف سفالی و عناصر تزیینی بنا را که بر اثر حفاری قاچاق و مرور زمان در محوطه پراکنده شده است، بررسی کرده‌اند. شواهد حاکی از آن است که این منطقه از قرن سوم قمری تا دوره صفوی جزو مناطق جمعیتی دشت جوین بوده است. سبک معماری، نوع نگارش کتیبه‌ها و تزیینات گچ‌بری، این بنا را به دوره ایلخانی نسبت می‌دهد، اما با‌وجود تزیینات آجرکاری زیر لایه‌های گچ‌بری ایلخانی، می‌توان قدمت مسجد را عقب‌تر برد. درنهایت احتمالا بنا در قرن هفتم پا گرفته و بنا به دلایلی در قرن هشتم قمری بازسازی شده است.

از ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد مسجد خسروشیر، تزیینات گچ‌بری نفیس و پی سنگی بناست؛ همچنین کتیبه‌ای گچی که دورتادور پاکار قوس ایوان را دور می‌زند و شامل آیاتی از قرآن به‌خط نسخ است که با نقوش اسلیمی در میان آن پر شده است. با‌وجود ارزندگی منارمسجد، این بنا هم از شر حفاری‌های غیرمجاز و طالبان گنج در‌امان نبوده و فرسایش طبیعی و سیلاب‌های فصلی هم بر تخریب بنا افزوده است. درنهایت جا دارد از این اثر ویژه دشت جوین بیشتر پاسداری شود تا یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی منطقه با فراموشی ما و سنگینی دست طبیعت از بین نرود.

در ادامه حتما بخوانید قدیمی ترین خانه تاریخی مشهد کجاست؟