رؤیابافی بر فراز بام

شیما سیدی | شهرآرانیوز؛ معمولا یک جای پِرت است، یک جور انبار کولر، آنتن، سیم و هر چیز به دردنخور دیگر. سال به سال هم کسی سراغش را نمی‌گیرد مگر اینکه چیزی خراب شود یا سقفی نم بزند. کلیدش هم در بیشتر مواقع همان حوالی در، زیر آجری، روی طاقچه ای، جایی پنهان است و با بالا و پایین کشیدن دست به راحتی پیدا می‌شود، اما در این روز‌های قرنطینه که کمتر مجال بیرون آمدن از خانه و گشت زدن در طبیعت دست می‌دهد، کارایی اش بیش از هر وقت دیگری به چشم می‌آید.

 

همین سیزده به در امسال بود که عکس‌های پیک نیک در پشت بام سوژه گزارش‌های تصویری شد. بعد از آن هم خیلی از خانواده‌ها در روز‌های تعطیل به پشت بام خانه‌های خودشان پناه بردند و بساط کمپ، پیک نیک و حتی میهمانی را روی بام راه انداختند. همین هم بهانه‌ای شد تا از نردبان تاریخ بالا برویم و نگاهی بیندازیم به نقش پشت بام در آیین‌های ایران باستان و به مراسمی برسیم که اساسا محل برگزاری اش روی بام بوده است. بعد از آن هم نیم نگاهی می‌اندازیم به طرح «باغ بام» که این روز‌ها پشت بام‌ها را به پارک و محل تفریح تبدیل کرده است. نقش پشت بام

 

 

در گذشته‌های دور، ایرانیان پیش از فرارسیدن نوروز، خوراکی موردعلاقه درگذشتگان خود را روی بام می‌گذاشتند و شمع و آتشی نیز بر بلندای بام می‌افروختند تا مردگان راه را بیابند. بر اساس باور کهن و اسطوره‌ای ایرانی، ۱۰ روز پایان سال، روان درگذشتگان اجازه داشتند به زمین و به خانه هایشان بروند و میهمان فرزندان و خانواده شان باشند. احتمالا همین رسم هم بعد از اسلام به «چهارشنبه سوری» تغییر نام یافته است. ابتدا آتش روی بام روشن می‌شده و بعد‌ها در کوی و برزن افروخته شده است.

 

«جشن سده» نیز که بزرگ‌ترین جشن آتش و از جشن‌های باستانی ایرانی است با روشن شدن آتش روی بام خانه یا بلندای کوه برگزار می‌شده است. در توضیح چگونگی برگزاری «جشن خزان» که در نیمه شهریور برگزار می‌شود و نشان دهنده پایان گرماست نیز آورده شده است: روشن کردن آتش روی بام؛ بنابراین با تکیه بر این نشانه‌ها می‌توان گفت ایرانیان باستان از گذشته به فضای پشت بام بی توجه نبوده اند و با اینکه آن زمان بسیاری از خانه‌ها حیاط داشته است، باز هم محل برگزاری بسیاری از مراسم آیینی و ملی پشت بام یا به عبارتی بلندای بام بوده است.

 

خانه‌های به جامانده از دوران صفویه و قاجاریه اطلاعات بسیار خوبی از نقش معماری در پیوند انسان و طبیعت با محیط خانه به ما می‌دهد. در این دوران، اگرچه نقش بام بیشتر کنترل انرژی گرمایشی و سرمایشی خانه بوده، برای ارتباط انسان با طبیعت به فضا‌هایی همچون حیاط، حوض خانه، بهارخواب، ایوان و... توجه شده است تا انسان با آب، خاک و آسمان ارتباط داشته باشد. کسانی که تجربه خوابیدن و کتاب خواندن در سایه بهارخواب را داشته اند کمتر پیش آمده است برای تجربه یک شب آسمانی مجبور شوند تا دل جنگل بروند و کمپ بزنند. رؤیابافی روی بام‌های کاهگلی و زیر سقف آسمان پرستاره کویر هم عادت مردم کویرنشین بوده است چنان که دکتر شریعتی نیز بار‌ها در کتاب‌های خود به آن اشاره کرده است. اما با گسترش آپارتمان نشینی در سال‌های اخیر ارتباط انسان با طبیعت هرروز کمتر و محدودتر شده است.

 

مدت‌ها بود ایرانی‌ها با پشت بام خانه‌های خود بیگانه بودند و این فضای مشاع بیشتر باعث درگیری و بحث بین همسایه‌ها برای تقسیم هزینه‌های نم زدن سقف و قیر کردن آن بود، اما کرونا نگاه‌ها را به پشت بام تغییر داد و نشان داد می‌توان برای استفاده از این فضا هم برنامه ریزی کرد. چنان که حالا تماشای صحنه کمپینگ بالای بام و ورزش کردن دور پشت بام خیلی عجیب نیست. در کنار همه مضرات کرونا شاید بتوان گفت این یک مزیت است که به یادمان آورده است به جای دوردورکردن‌های بیهوده در خیابان‌های شهر و صرف بنزین و آلودگی هوا، می‌توان به همین بام پناه آورد و با اندکی سبز کردن آن، روحیه خودمان را هم سبزتر کنیم. البته که اگر هرکاری غیراصولی پیش رود، مشکلات خود را هم خواهد داشت. در بحث باغ بام و حتی ورزش کردن روی بام هم اگر اصول ساختمان و فرهنگ آپارتمان نشینی رعایت نشود، باز مشکل مزاحمت برای همسایه ها، خرابی ساختمان و درگیری پیش خواهد آمد.

 

برخی کارشناسان ایده باغچه‌های روی سقف و کشت روی آن را به ایرانیان باستان برمی گردانند و معتقدند نه تنها آن‌ها در ۲۵۰۰ سال پیش بر فراز بام‌های زیگورات (معابد) برج مانندشان گیاه می‌کاشتند که حتی ساخت باغ‌های معلق بابل (۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح) هم کار ایرانی‌ها بوده است! ادعایی که البته هیچ سند و مدرکی برای اثبات آن وجود ندارد و هنوز حتی در کلیت باغ‌های معلق بابل که جزو عجایب هفتگانه جهان است تردید وجود دارد، زیرا به جز ادعای مورخان یونانی در هیچ کتیبه و سندی به این باغ‌ها اشاره نشده است. در این احوال، بیان ادعای ساخت آن توسط ایرانیان به نظر چندان علمی نمی‌رسد. البته بنا بر افسانه‌ها به نحو دیگری می‌توان این باغ‌ها را به ایرانیان مرتبط ساخت چنان که بنا بر داستان‌ها این باغ‌ها را «بخت النصر» پادشاه بابل برای همسر ایرانی اش که از دوری وطن بیمار شده بود ساخته است. آمیتیس (شاهزاده ماد) پس از ازدواج و رفتن به بابل (عراق امروزی) از آنجا که به آب و هوای خشک بین النهرین عادت نداشت بیمار می‌شود و بخت النصر برای بازگشت سلامتی او، دستور ساخت باغ‌های معلق را می‌دهد. آن طور که مورخان یونانی نقل کرده اند، این باغ‌ها روی بالکن یا تراس طبقات مختلف و در داخل ستون‌های سنگی کاشته می‌شده است.

 

زندگی شهرنشینی و ماشینی امروزی انسان را بیش از هر زمان دیگری از طبیعت دور کرده است در حالی که نیاز غریزی او برای در ارتباط بودن با طبیعت و لمس آن درست مانند هر دوره دیگری پررنگ و جدی است. شهر‌های کوچک و بزرگ بیش از ظرفیت خود مهاجر پذیرفته اند و ازدحام جمعیت باعث شده است بیشتر خانه‌های قدیمی و حیاط دار تخریب شوند و جای خود را به برج‌های بلند مسکونی و تجاری بدهند.

 

باغ‌ها و بیشتر چشم انداز‌های طبیعی برای ساخت راه‌ها و ساختمان‌ها از بین رفته است و ساعات کاری زیاد و مشغله‌های دیگر، به ساکنان شهر‌ها اجازه نمی‌دهد برای کسب آرامش از طبیعت به خارج از شهر بروند. از طرف دیگر، پارک‌ها هم همواره سرشار از جمعیت هستند و آن فضای خصوصی و آرامی که انسان‌ها برای آرامش نیاز دارند در اختیار کسی قرار نمی‌دهند. همین بهانه‌ها بود که باعث شد پای باغ بام یا «روف گاردن» به دنیای امروزی باز شود. از دهه ۱۹۷۰ میلادی شکل جدیدی از باغ بام‌ها ابتدا در ایتالیا و آلمان و بعد هم سایر کشور‌های اروپایی و آمریکایی مورد استقبال قرار گرفت تا آنجا که امروز در حوزه اسکاندیناوی از هر ۱۰ خانه‌ای که ساخته می‌شود، دست کم ۵ خانه باغ بام دارد.

 

فرزانه هژبری، مدیر مسئول توسعه فرهنگ مشارکت‌های شهروندی سازمان پارک‌ها و فضای سبز، شروع ایده باغ بام در مشهد را به سال ۸۹ برمی گرداند و می‌گوید: در آن زمان در راستای سیاست شهرداری مبنی بر توسعه پارک و فضای سبز شروع به احداث پارک به ویژه در مناطق کم برخوردار کردیم، اما بعد از مدتی متوجه شدیم در بافت مرکزی مشهد مانند مناطق یک، ۸ و ثامن با کمبود عرصه با کاربری فضای سبز روبه روییم و قیمت زمین‌ها نیز بسیار بالاست. در نهایت، به این نتیجه رسیدیم که در بافت مرکزی برویم سمت توسعه باغ بام.

 

بنا بر نظر این کارشناس شهرداری، گرچه ابتدا هدف از ایجاد باغ بام توسعه فضای سبز بود، پس از بهره برداری از چند نمونه، تأثیر باغ بام‌ها در بحث گردشگری و حتی فرهنگ آپارتمان نشینی هم عیان شد. هژبری می‌گوید: پس از مدتی، متوجه شدیم باغ بام می‌تواند رفتار گردشگری مردم را هم تغییر دهد. مردم در آپارتمان کوچک دلشان می‌گیرد. مجبورند با خودرو بروند بیرون، مخصوصا در تابستان. وقتی چنین فضایی داشته باشند، دیگر با هر هوسی بیرون نمی‌روند؛ بنابراین باغ بام به کاهش ترافیک و آلودگی نیز کمک می‌کند. از لحاظ فرهنگی هم همسایه‌ها وقتی یک فضای مشترک داشته باشند، بیشتر با هم ارتباط برقرار می‌کنند و می‌توانند وقت نیاز دست هم را بگیرند.
او ادامه می‌دهد: بنابراین بهبود کیفیت هوای شهر و کاهش آلودگی‌های ناشی از تردد خودرو‌ها و توسعه کیفیت چشم انداز‌های شهری، از دیگر اهدافی بود که موجب شد استفاده از فناوری باغ بام به عنوان یک راهکار ضرور در برنامه‌های شهرداری قرار گیرد.

 

این کارشناس شهرداری در توضیح برنامه‌های سازمانش برای محقق شدن این هدف می‌گوید: پس از آن، برای فرهنگ سازی و تشویق شهروندان به احداث باغ بام در ساختمان‌های در حال ساخت، سازمان پارک‌ها و فضای سبز علاوه بر تدوین لوایح تشویقی اقدام به آماده سازی بستر و رفع موانع، آموزش پیمانکاران مجری باغ بام، تشکیل سامانه ثبت درخواست مشوق و ... کرد تا شهرداری بتواند به شهروندانی که مطابق ضوابط اقدام به احداث باغ بام نموده اند مشوق بپردازد.

 

هژبری تأکید می‌کند تصمیم به اجرای باغ بام بهتر است قبل از ساخت بنا گرفته شود که محاسبات ریاضی آن هم لحاظ شود، زیرا اجرای باغ بام وزنی را به ساختمان تحمیل می‌کند و اگر این موارد از قبل پیش بینی نشده باشد ممکن است خطر آفرین باشد. توصیه او برای توسعه فضای سبز در ساختمان‌های ساخته شده استفاده از گلدان و باکس‌های گل است. این کارشناس شهرداری مزایای استفاده اصولی از باغ بام را چنین شرح می‌دهد:
اجرایی شدن بازچرخانی آب آبیاری در ساختمان‌ها و تأثیر باغ بام‌ها در جذب آب باران و جلوگیری از هدررفت آب
ایجاد فضای آرامش و افزایش تعاملات اجتماعی شهروندان و کاهش حجم سفر‌های داخل شهر
کاهش حرارت محیط شهری
کاهش مصرف انرژی در داخل ساختمان‌ها
باغ بام یک ویلا در خانه است

 

آرمان مهریار یکی از مهندسانی است که پروژه باغ بام را در خانه خود اجرا کرده است. هرچند او اکنون در این خانه سکونت ندارد، هنوز با ساکنان آن در ارتباط است. به گفته مهریار، باغ بام مثل داشتن یک باغ ویلا در خانه است. او منکر هزینه‌های باغ بام نیست، اما می‌گوید: هزینه باغ بام به مراتب کمتر از این است که شما یک ویلا و باغ جداگانه داشته باشید، زیرا نیازی به پرداخت پول دوباره بابت زمین نیست. علاوه بر این، هزینه نگهداری از باغ بام بین همه همسایه‌ها تقسیم می‌شود و به همین علت، رقم آن به مراتب کمتر از داشتن باغ اختصاصی است.

 

مهریار رقم ماهیانه نگهداری از باغ بام را حدود ۶۰ هزار تومان بیان می‌کند و می‌گوید: فضای جذاب و دل نشینی که بام باغ در اختیار می‌گذارد به افراد این امکان را می‌دهد که به جای اینکه با صرف زمان و هزینه به نقاط خوش آب و هوا بروند، هرروز ساعاتی را در بام باغ خود سپری کنند و لذت ببرند.

 

تأثیر باغ بام بر کاهش مصرف انرژی از دیگر مزایایی است که مهریار به آن اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: برای اجرای این پروژه هزینه مازادی حدود ۵۰۰ میلیون تومان پرداخت شده که بازدهی نزدیک به ۳ برابر داشته است. می‌توان گفت تقریبا بین ۵ تا ۱۰ درصد روی قیمت منطقه‌ای ملک از بابت احداث روف گاردن افزوده شده است. صرفه جویی در مصرف انرژی ساختمان نیز در بلندمدت هزینه اولیه آن را جبران می‌کند. مهریار با اشاره به بحران روزگار کرونا می‌گوید: ساکنان ساختمان در این مدت که رفت و آمد‌ها به دلیل کرونا محدود شده است بیش از هر زمان دیگری قدر باغ بام خود را می‌دانند. حتی بسیاری از اقوام و دوستان ساکنان ساختمان نیز درخواست استفاده از باغ بام برای یک شب را داشتند.