بازخوانی چند آیین در باب زیارت شمس‌الشموس خراسان
مشهد قدیم و تماشای گلدسته‌های طلایی ملائک‌پاسبانش رویایی بود که در نبود راه و وسلیه سفر به‌سادگی محقق نمی‌شد. از همین جهت طی طریق‌کردن این راه و رسیدن به سرمنزل مقصود، چنان دلپذیر بوده که زائر برایش شیرینی هم می‌داده است. در خراسان این رسم به عنوان «گنبدنما» شناخته می‌شده است
سعادتمند | شهرآرانیوز - گنبدنما نقطه‌ای بوده که زائر پیش از رسیدن به شهر، از آنجا برای نخستین‌بار گنبد و گلدسته را می‌دیده است. در رسم گنبدنما، زائر وقت دیدن گنبد رو به آن سلام می‌داده و به پاس رسیدن به مقصد به قافله‌سالار کاروان یا راه‌بلد، مبلغی را به‌عنوان هدیه یا به‌اصطلاح «گنبدنما» پیشکش می‌کرده است. اما نقاطی که معمولا گنبدنما در آن انجام می‌شده، تپه‌ها و کوه‌های کم‌ارتفاع اطراف بوده‌است. در مشهد قدیم، حدود هشت‌تپه این‌چنینی وجود داشته است که درمیان عوام به «تپه‌سلام» معروف بوده‌اند.«هانری رنه دالمانی»، مولف «سفرنامه از خراسان تا بختیاری» که در دوره قاجار، سفری به مشهد داشته است، در بخشی از خاطراتش به فرهنگ خراسانی‌ها در زمینه زائر و زیارت اشاره کرده و در این زمینه نوشته است: «...طرف عصر ما به تپه‌ای رسیدیم که از آنجا دورنمای شهر پدیدار شد. در راه سنگ‌های بزرگی را دیدیم که کمی تراشیده و مدور بودند و آن‌ها را «زوار» می‌نامیدند. یکی از وظایف عابران این است که سه دفعه این سنگ‌ها را به طرف شهر بغلتانند. ارابه‌رانان هم گاهی این سنگ‌ها را روی ارابه خود گذارده و چند فرسخ آن‌ها را نقل مکان می‌دهند ولی نباید آن‌ها را به طرف عقب حمل نمایند و اگر کسی چنین کاری را بکند، مرتکب گناه بزرگی شده است، ما هم به تقلید سایرین پیاده شده و هریک سه دفعه این زوار بی‌جان را به‌طرف شهر غلتاندیم. مسافرت این سنگ‌ها برای زیارت ممکن است چندین سال به طول بینجامد اما به محض اینکه به شهر نزدیک شدند، پرستاران آستانه می‌آیند و آن‌ها را با تشریفاتی به شهر می‌برند و در محلی که برای آن‌ها معین شده و اکنون عده زیادی از آن‌ها در آنجا دیده می‌شود جای می‌دهند.»اما در اوایل قرن حاضر و پس از گسترش زیرساخت‌های حمل‌ونقل و مسافرت‌های زائران با وسیله نقلیه، رسم «گنبدنما» همچنان وجود داشته است. زائران با دیدن گنبد حرم امام‌رضا(ع) علاوه‌بر فرستادن صلوات، اشعاری را در قالب دوبیتی می‌خواندند که در خراسان به آن «فراقی» و «چار مصراعی» می‌گویند. به‌عنوان مثال زائران با دیدن گنبد رضوی، این اشعار را زمزمه می‌کردند:«به مشهد می‌روم قصد زیارت/ زنم چهچه در آن طاق و عمارت...»
زیارت‌نامه‌خوانی
گفتن«السلام‌علیک یا علی‌‌بن‌موسی‌الرضا(ع)» و ریختن عطر نامش در کلمات برای نجوای دلتنگی‌ها نه هنری است تازه، که آیینی‌است چندصدساله، آیینی که بعدها با ذکرها درآمیخت و شکل زیارت‌نامه‌های مکتوب و چاپ سنگی به خود گرفت؛ اگرچه که به علت بی‌سوادی بسیاری از افراد جامعه چندان به کار نمی‌آمد‌ند؛ ازاین‌رو در آستان قدس رضوی افرادی به‌عنوان زیارت‌نامه‌خوان استخدام شدند تا پا‌به‌پای زائران در صحن‌ها و رواق‌ها بچرخند و دهان آنان برای خواندن ذکر زیارت شوند.
طبق اطلاعات جمع‌آوری‌شده در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، این شغل پیش از دوران صفوی به شکلی نظام‌مند و دارای ساختار وجود نداشته اما پس از آن و در دوره زمامداری این حکومت به‌صورت شغلی موروثی و منصبی رسمی گسترش پیدا می‌کند و تعدادی از افراد باسواد با این عنوان جذب آستانه می‌شوند. در دوره قاجار این ساختار منسجم شد، آن‌چنان‌که توانست در دوره پهلوی اول به‌صورت یک اداره مستقل ادامه حیات دهد.زیارت‌نامه‌خوانی جزو مشاغلی بوده که معمولا از پدر به پسر می‌رسیده و مواجب آنان را هم گویا از محل موقوفات حضرت(ع) پرداخت می‌کرده‌اند. این اسناد همچنین می‌گویند که شرایطی برای استخدام زیارت‌نامه‌خوان وجود داشته که یکی از آنان «امتحان لیاقت» بوده است؛ ادا کردن درست کلمات و داشتن صدای نسبتا خوب از این شرایط بوده و اگر کسی در این موارد نمره قبولی کسب می‌کرده برای او سندی مبنی بر داشتن استعداد خدمت در این منصب صادر و دستور کار هر زیارت‌نامه‌خوان هم در پشت این جواز ذکر می‌شده‌است.این کار به این صورت انجام می‌گرفته که زیارت‌نامه‌خوان در مکان‌های مختلف حرم در رواق‌ها یا پشت پنجره فولاد می‌ایستاده و با صدای بلند زیارت‌نامه می‌خوانده یا اگر زائری درخواست می‌کرده، با او قدم‌به‌قدم طبق زیارت‌نامه و اذن دخول حضرت(ع) پا در صحن‌ها، رواق‌ها می‌گذاشته و در نهایت پشت ظریح می‌ایستاده و ذکر زیارت حضرتش را قرائت و زائر هم جملات را بعد او تکرار می‌کرده است. ناگفته نماند که برخی از این زیارت‌نامه‌خوان‌ها زن بوده‌اند تا زنان زائر برای زیارت‌نامه‌خوانی معذب نباشند اما تعداد آنان به مراتب نسبت به مردان کمتر بوده است. قدیمی‌ترین سند باقی‌مانده که در آن به شغل زیارت‌نامه‌خوانی اشاره دارد، قبض پرداخت مواجب میرمحمد صالح رضوی زیارت‌نامه‌خوان در سال 1012ق. از محل عواید مزارع موقوفه کنه‌بیست، ماسی، جایاب و عارفی است.
نایب‌الزیاره بودن
طولانی بودن راه‌ها، نبود امنیت، امکانات و موقعیت سفر، پای آمدن خیلی‌ها را به مشهد سخت می‌کرده است. از همین رو وقتی یکی از آشنایان راهی زیارت می‌شده، پیش از سفر، میزبان جمعی از اقوام و آشنایانی بوده که به دیدنش می‌رفته‌اند تا ازسوی آنان نایب‌الزیاره باشند. ازآنجاکه همیشه تعداد این نام‌ها زیاد و امکان به خاطر سپردنش کم بوده، اسم همه آنان در برگه‌ای نوشته می‌شده است. فرد زائر وقت رسیدن به مشهد یا خودش نایب‌الزیاره می‌شده یا فهرست اسامی را به نایب‌الزیاره‌های آستانه می‌داده تا از سوی این افراد به زیارت بروند و طلب حاجت کرده و در قبال این زحمت مزدی دریافت کنند. نایب‌الزیاره بودن و به نیابت از سوی کسی به زیارت رفتن، رسمی بوده که از دوره افشاریه به تشکیلات آستان قدس رضوی افزوده می‌شود و در زیرمجموعه زیارت‌نامه‌خوانان قرار می‌گیرد. نایب‌الزیاره‌ها که وظیفه‌شان زیارت کردن از جانب افراد مختلف بوده، معمولا از خاندان سادات به‌ویژه سادات رضوی و موسوی انتخاب می‌شده‌اند.
منبع: اسناد آستان قدس رضوی، پژوهش غلامرضا آذری‌خاکستر و نظرزاده
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
