کاظم کلانتری - شهرآرانیوز - متیو آرنولد، شاعر بریتانیایی، در سال ۱۸۸۰ مقاله‌اش درباره «کمدی انگلیسی» را با این جمله تمام کرد: «تئاتر مقاومت‌ناپذیر است؛ تئاتر را سروسامان بدهید.» و همین جمله شد یک شعار مهم برای مبارزات هنرمندان شهر‌های بزرگ دنیا، به‌خصوص شهر‌های مهم اروپا، در راه داشتن ساختمانی چندمنظوره برای اجرای تئاتر و سایر هنر‌های نمایشی.

آیا می‌توان مشهد را در ساخت «پردیس تئاتر» که از آن به عنوان پروژه‌ای ملی یاد می‌شود، کنار شهر‌های مهم دنیا گذاشت؟ آیا فردوسی و اثر سترگ او، شاهنامه، با تمام ویژگی‌های نمایشی‌اش، نمی‌تواند به اندازه شکسپیر دغدغه و نیاز وجود «یک خانه نمایش» را به ما یادآوری کند تا مبادا فراموش کنیم آثار کلاسیکمان چه‌قدر می‌توانستند و می‌توانند با صحنه و نمایش شناسانده شوند؟ آیا تاریخ درخشان تئاتر مشهد را که هم پیشکسوتانی گران دارد و هم استعداد‌هایی جوان نباید یک «جنبش تئاتری» بدانیم که حالا خواست چندین‌ساله‌شان با «پردیس تئاتر» قرار است به ثمر بنشیند؟

 

ویژگی بارز مجموعه‌های این‌چنینی که بیشتر به نام «تئاتر ملی» یا «سالن اپرای» شهر می‌شناسیمشان، معماری آن‌هاست که معمولا قدمتی تاریخی دارند و به خودی خود جاذبه‌ای گردشگری محسوب می‌شوند. تقریبا تجربه تمام شهر‌های مهم دنیا در ساخت «سالن تئاتر مرکزی» نشان داده است که نادیده‌گرفتن دغدغه هنرمندان آن شهر و بی‌توجهی به نیاز آن‌ها خیلی سریع به فراموشی هنر‌های نمایشی کلاسیک و غروب استعداد‌های جوان منجر می‌شود. نمونه‌اش انگلیس که زادگاه یکی از مهم‌ترین نمایش‌نامه‌نویسان دنیاست و تا همین چنددهه پیش ساختمان تئاتر ملی یکی از دغدغه‌های اساسی هنرمندانش بود. اگر مجاهدت و تلاش و اصرار چندین‌ساله بزرگان تئاتر انگلیس نمی‌بود شاید تئاتر ملی لندن تا به امروز هم تأسیس نمی‌شد.

 

«پردیس تئاتر مشهد» هفتم آذرماه سال گذشته با حضور سیدعباس صالحی وزیر فرهنگ‌وارشاد اسلامی، محمدرضا کلائی، شهردار مشهد، و علیرضا رزم‌حسینی، استاندار وقت خراسان‌رضوی، افتتاح شد؛ پروژه‌ای که از سال ۹۷ تا همین چندماه پیش درگیر اختلافاتی بر سر کاربری زمینش بود و چندبار تأخیر خورد؛ البته نگاهی به تجربه لندن در ساخت ساختمان تئاتر ملی در دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی نشان می‌دهد چنین پروژه‌هایی همیشه با مشکلات و تأخیر‌ها دست‌به‌گریبان بوده‌اند و اگر مساعدت و همکاری ارگان‌ها و سازمان‌ها نباشد ممکن است بهره‌برداری آن‌ها حتی تا ده‌ها سال طول بکشد.

 

آن‌چه از اختلاف آستان قدس‌رضوی و شهرداری مشهد بر سر زمین «پردیس تئاتر» می‌دانیم این است که آستان قدس تأکید داشته کاربری این مکان باید آموزشی باشد و شهرداری بر فرهنگی‌بودن آن پافشاری داشته است. البته این اختلاف‌ها اکنون برطرف شده، ولی بد نیست بدانیم مساعدت کالج ارتباطات لندن در ساخت تئانر ملی این شهر و صرف‌نظر کردن از دریافت اجاره‌زمین باعث شده است مجموعه تئاتر سلطنتی لندن در کنار تولیدات فرهنگی درخشانش، در سال‌های اخیر با چندین سرویس و خدمت رایگان برای مدارس، یکی از اصلی‌ترین کانون‌های آموزش و یادگیری کشور انگلیس باشد. از طرف دیگر کمک‌های بلاعوض شورای هنر انگلیس به تئاتر ملی لندن، این شرکت فرهنگی‌هنری‌آموزشی را به صنعتی خلاق با سریع‌ترین رشد اقتصادی در انگلیس تبدیل کرده است.

بیایید کمی دقیق‌تر به مکان‌های هنر‌های نمایشی دو شهر لندن و مشهد نگاه کنیم. پایتخت انگلستان با حدود ۸ میلیون نفر جمعیت حدود ۶۵ سالن تئاتر دارد، و مشهد با ۴ میلیون نفر جمعیت ۶ سالن تئاتر. حالا اگر تماشاخانه‌های خصوصی مشهد را از آمار کنار بگذاریم این شهر با داشتن نیمی از جمعیت لندن فقط دو سالن تئاتر دارد. پس شاید نتوانیم آن‌چنان این دو شهر را در ساخت ساختمان اصلی «تئاتر شهر» کنار هم بگذاریم، ولی به قول ساموئل بکت، نمایشنامه‌نویس ایرلندی، «هنرمند‌بودن یعنی شکست‌خوردن، آن هم شکستی که هیچ‌کس دیگر جرئت تجربه آن را ندارد.» پس می‌توانیم با نگاهی به تاریخچه ساخت تئاتر ملی لندن، از تجربه شکست هنرمندان آن‌ها درس بگیریم، جرئت تکرار آن‌ها را نداشته باشیم و مهم‌تر از همه در تکرار پیروزی‌هایشان جسارت به خرج بدهیم.

جنبش تئاتر ملی، مهم‌ترین نیاز سرزمین شکسپیر

سال‌ها تلاش برای ایجاد تئاتر ملی

آغاز جنبش تئاتر ملی

وقتی خود شکسپیر ۳۰۰ سال بعد از مرگش برای ساخت سالن تئاتر تلاش می‌کند!

در سال ۱۹۱۰، جورج برنارد شاو ^۵، کمدی کوتاهی با عنوان «بانوی سیاه‌پوش غزل‌ها» ^۶ نوشت که در آن خودِ شکسپیر سعی می‌کند الیزابت اول را به ضرورت ساخت تئاتر ملی برای اجرای نمایش‌هایش ترغیب کند.  کمپانی شکسپیر که در سال ۱۹۰۲ تأسیس شده بود برای توسعه تئاتر ملی تلاش می‌کرد تا در سیصدمین سالگرد مرگ شکسپیر در سال ۱۹۱۶ به این هدف برسد. این نمایش بخشی از کارزار طولانی‌مدت ساخت تئاتر ملی بود. این نمایشنامه به «بانوی سیاه‌پوش» اشاره دارد، که مخاطب اشعار شکسپیر بود و مو‌ها و چشم‌هایی به رنگ تیره داشت.

اولین قدم 

در ژوئیه ۱۹۶۲، درنتیجه توافقاتی، دو هیئت جداگانه تشکیل شد: یکی برای نظارت بر ساخت و ساز و دیگری برای اداره شرکت تئاتر ملی.

ساختمان تناتر ملی لندن: معماری، هزینه‌ها و تأخیر‌ها

پیشوند رویال (royal) [سلطنتی] در سال ۱۹۸۸ به نام این تئاتر اضافه شد؛ اما نام کامل آن خیلی کم به کار می‌رود. 

بازخورد‌ها و واکنش‌ها به ساختمان تئاتر ملی: هم‌زمان یک معماری محبوب و منفور

با وجود تمام جنجال‌ها و مشاجره‌هایی که این ساختمان به وجود آورد، ساختمان تئاتر ملی از سال ۱۹۹۴ در لیست ساختمان‌های محافظت‌شده نشان درجه ۲ گرفته است. اگرچه ساختمان این تئاتر بیشتر به عنوان نماد معماری بروتالیسم ^۱۲ در انگلیس شناخته می‌شود، اما از زمان مرگ لاسدون، این ساختمان را بیشتر دارای پیوند‌های نزدیک به آثار لو کوربوزیه ^۱۳ می‌دانند، نه بنا‌های معاصر در دهه ۱۹۶۰ مثل ساختمان‌های «پل رودولف». ساختمان تئاتر ملی اکنون در وضعیتی عجیب‌و‌غریب در نظرسنجی‌ها هم در بین ده ساختمان محبوب لندن قرار می‌گیرد و هم بین ده ساختمان منفور این شهر.

سالن‌های تئاتر ملی لندن

سالن اولیویه

این سالن بزرگ‌ترین سالن مجموعه تئاتر ملی لندن است که از تئاتر باستانی اپیداروس ^۱۵ در یونان اقتباس شده و نامش را از اولین مدیر هنری ^۱۴ این تئاتر گرفته است.

سالن لیتلتون 

این سالن به نام اولین رئیس هیئت مدیره تئاتر ملی ^۱۶ نامگذاری شده است و ۸۹۰ نفر ظرفیت دارد.

سالن دورفمن 

این سالن به نام لوید دورفمن ۱۷، نیکوکار و رئیس کمپانی تراولکس، نامگذاری شده است و کوچک‌ترین، ساده‌ترین و منعطف‌ترین سالن مجموعه تئاتر ملی لندن است. یک اتاق با دیواره‌های مشکی که ۴۰۰ نفر ظرفیت دارد. این سالن عموما فضایی ساده و مکعبی (در اندازه‌های متفاوت) با دیوار‌های مشکی‌رنگ و کفی صاف دارد. سادگی این فضا برای ایجاد صحنه‌های نمایشی متنوع و ارتباط با مخاطبین دارای اهمیتی ویژه است.

سرسرا‌ها و تراس‌های روباز، مکانی برای اجرای نمایش‌های تجربی

بازدید از سرسرا‌های تئاتر ملی با داشتن یک فروشگاه بزرگ تئاتر، رستوران‌ها و فضا‌های نمایشگاهی برای عموم آزاد است. از سرسرا‌ها و تراس‌های مجموعه هم برای اجرا‌های تجربی استفاده می‌شود. در جلوخان کنار رودخانه تیمز هم در فصل تابستان نمایش‌هایی اجرا می‌شود.

ساختمان تئاتر سلطنتی در چه نقطه‌ای از لندن قرار دارد؟

پخش زنده تئاتر، روشی نوآورانه 

شاید فکر کنید ایده تئاتر زنده امسال و با شیوع ویروس کرونا به ذهن هنرمندان آمده است اما در سال ۲۰۰۹ تئاتر ملی لندن برای اولین‌بار در یک روش مبتکرانه ^۲۱  تئاتر را به سالن‌های سینما و مراکز هنری دنیا برد. در این روش تئاتر‌هایی که در این مکان برگزار می‌شدند به‌صورت زنده و از طریق ماهواره در سینما‌ها و مراکز هنری جهان پخش می‌شد.

نیکلاس هایتنر، مدیر تئاتر ملی سلطنتی، درباره این ایده گفته است: «من در دهه ۶۰ در منچستر بزرگ شدم. اگر می‌توانستم تئاتر‌های اولیویه را در سینمای محلی شهرمان ببینم، همیشه آنجا می‌رفتم.»

این طرح با نمایش تراژدی Phddre  با بازی هلن میرن آغاز شد و در ۷۰ سینمای سراسر انگلیس به‌صورت زنده به نمایش درآمد. تولیدات «تئاتر ملی زنده» از آن زمان تاکنون در بیش از ۲۵۰۰ مکان هنری در ۶۰ کشور جهان پخش شده است.

گردش مالی تئاتر ملی لندن

خدمات آموزشی و سرویس‌های رایگان پخش تئاتر برای مدارس

مرکز آموزش Clore در تئاتر ملی هم یک فضای اختصاصی است برای یادگیری. این مرکز رویداد‌ها و دوره‌هایی را برای همه سنین ارائه می‌دهد که هنرمندان و کارمندان خود تئاتر ملی از نمایش‌نامه‌نویسی تا مهارت‌های فنی تئاتر را در آن به علاقه‌مندان آموزش می‌دهند.

هرروز تورهایی، بازدیدکنندگان را برای بازدید از پیش‌تولید نمایش‌ها، ساخت دکور به پشت‌صحنه نمایش‌ها می‌برند.

طبق آمار سال ۲۰۱۸ حدود ۴۰۰۰ نفر - شامل بازیگران، کارمندان و کارگران و هنرمندان صحنه- در تئاتر ملی کار می‌کردند. در واقع تئاتر ملی نظر فنی یکی از بزرگ‌ترین مراکز لندن است که در آن صد‌ها هنرمند و متخصص با هم برای تولید تئاتر در کلاس جهانی کار می‌کنند.

آرشیو غنی تئاتر ملی

مدیران هنری تئاتر ملی لندن

۱۹۶۳–۱۹۷۳: لارنس الیویه 

بسیاری از منتقدان او را بزرگ‌ترین هنرپیشه قرن بیستم می‌دانند. الیویه بیش از ۱۲۰ نقش تئاتری بازی کرد و یکی از بزرگ‌ترین «بازیگران شکسپیری» به‌شمار می‌رود. او همچنین در ۶۰ فیلم سینمایی ایفای نقش کرد و ۱۱ بار نیز نامزد دریافت جایزه اسکار شد.

۱۹۷۳–۱۹۸۸: پیتر هال 

مؤسس کمپانی شکسپیر 

روزنامه تایمز درباره پیتر هال نوشته است: «مهم‌ترین شخصیت نیم‌قرن تئاتر انگلیس.»

در بیانیه تئاتر ملی انگلیس بعد از مرگ هال آمده است: «تأثیر او در زندگی هنری بریتانیا در قرن ۲۰ بی‌نظیر بوده است.»

او نقش بسیار تأثیرگذاری در به‌دست‌آوردن کمک بلاعوض دولت برای هنر در بریتانیا داشته است.

۱۹۸۸–۱۹۹۷: ریچارد ایر 

۱۹۹۷–۲۰۰۳: ترور نان

۲۰۰۳–۲۰۱۵: نیکلاس هایتنر

۲۰۱۵ تا اکنون: روفوس نوریس 

1. Lord Chamberlain's Office

2. Royal Shakespeare Theatre

3. William Archer

4. Harley Granville-Barker

5. George Bernard Shaw

6. the Dark Lady of the Sonnets

7. Peter O'Toole

8. Sir Denys Lasdun

9. Peter Softley

10. Mark Girouard

11. John Betjeman

12. زبره‌کاری یا معماری بروتالیست (Brutalist Architecture) سبکی از معماری است که در آن ساختمان‌ها کلا با بتن زبره و بدون روکش و دیگر عناصر کاربردی و به عبارتی عریان و عاری از زینت اجرا می‌شوند. اصطلاح زبره‌کاری (بروتالیسم) در ۱۹۵۴ در فرانسه و انگلستان برای توصیف این شیوه به کار رفت.

13. Le Corbusier

14. Olivier Theatre

15. Epidaurus

16. Lyttelton Theatre

17. Dorfman Theatre

18. River Thames

19. Queen Elizabeth Hal

20. Shakespeare's Globe

21. National Theatre Live

22. Sir Laurence Olivier

23. Sir Peter Hall

24. Sir Richard Eyre

25. Sir Trevor Nunn 

26. Sir Nicholas Hytner

27. Rufus Norris

منابع:

1. The Winding Road to King’s Reach. (۱۹۷۷). by Richard Findlater. in Simon Callow’s book The National: the Theatre and its Work ۱۹۶۳-۱۹۹۷.
2. Stage by Stage: The Development of the National Theatre from. Designed by Michael Mayhew.
3. Conservation Management Plan for the National Theatre. Haworth Tompkins Ltd. ۲۰۰۹.