درباره آیین بومی پرورش و برداشت ریواس که ثبت ملی شد | تولد ساقه‌های ترش از میان سنگ‌ها

سیده نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ خیلی بعید نیست که ریواس به مشهد زودتر از دیگر شهر‌ها برسد و مشهدی‌ها بیشتر آن را بشناسند. این ساقه‌های ترش مزه در نیشابور و دامنه جنوبی بینالود می‌روید. روستا‌های میرآباد، برفریز، خرو، درود، گرینه، صومعه، سوقند و بوژان از مناطقی است که مستعد پرورش و رشد این گیاه بومی هستند. ریواس گیاهی خودرو است که بیشتر در مناطق کوهپایه و سردسیر سر از زمین بیرون می‌آورد و به آبیاری نیاز ندارد. اگرچه با زمینی که خاک نرم و آسمانی پرباران دارد رفاقت بیشتری دارد. ریشه کلمه ریواس از رواش، ریواچ یا رواچ است.

 

سابقه‌اش هم به جایی در چین و زمانی قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد که در طول سالیان دراز به نیشابور رسیده است تا «دانش بومی پرورش و فراوری ریواس در نیشابور» در سال ۹۵ ثبت ملی شود. فروردین تا خرداد فصل برداشت ریواس است. آیین اصیل پرورش این ساقه‌های ترش نسل به نسل میان بومی‌ها گشته است. آیینی ویژه که ارزش حفظ و انتقال به آیندگان این دیار را دارد.

روستاییان دامنه‌های جنوبی بینالود شهرستان نیشابور هر سال در نیمه اسفندماه به ریواس‌گاه می‌روند تا ریواس سال بعدشان را بکارند. کشت‌گاه‌هایی که از پدر به پسر ارث رسیده است. ریواس‌گاه هر خانواده و هر روستا معلوم است و دیگر روستا‌ها به آن احترام می‌گذارند و به رسمیت می‌شناسند. گاهی اهالی زمین‌های ریواس را شفاهی به یکدیگر واگذار می‌کنند و بعضی اوقات بابت این انتقال، وجهی میانشان رد و بدل می‌شود. ریواس‌گاه هر چه شیب کمتری داشته باشد مرغوب‌تر است و گیاه با تراکم بیشتری می‌روید. اجتماعی خودجوش هر سال در جنوب ارتفاعات بینالود اتفاق می‌افتد که دانش و مهارت آن از پدر خانواده به فرزند یا افراد نزدیکش منتقل شده است. گروه‌هایی کوچک میان اهالی شکل می‌گیرد که بیش از ۴ نفر نیست تا صرفه اقتصادی برایشان داشته باشد. از ۱۱ روز مانده به پایان سال تا نیمه‌های خرداد سال بعد فرایند تولید ریواس ادامه دارد.

زنان با تهیه محصولات مختلف در این آیین سنتی مشارکت دارند. شربت ریواس، خوشاب، کوکوی ریواس، حلوای ریواس، پودر ریواس، خورشت ریواس، اشکنه ریواس، سوخاری برگ ریواس بخشی از محصولاتی است که از فراوری این گیاه به دست می‌آید. خانواده‌های روستایی یک سال انتظار می‌کشند تا فصل ریواس از راه برسد تا همه کار کنند و درآمد یک سالشان را به دست بیاورند.

ریواس‌کار‌ها برای شروع کار باید یک خنچه بسازند. جایی که بشود اطراق کرد و گاه خستگی از آن بهره برد. یک چهاردیواری که از روی هم چیدن تعدادی سنگ یا با پلاستیک ساخته می‌شود. اطراق‌گاهی که لوازم کار و زندگی ریواس‌کار برای چند روز در آن چیده می‌شود. کسی که برای ریواس‌کاری یا ریواس چینی می‌آید معمولا بعد ۳ یا ۴ روز اطراق به قصد روستا حرکت می‌کند تا مایحتاج چند روز آینده‌اش را به خنچه بیاورد و خود را برای چند روز کار سخت آماده کند. از پرورش تا برداشت ریواس در یک کارگاه اتفاق می‌افتد. کارگاه در اصطلاحِ ریواس‌کاران همان نقطه‌ای است که یک ریواس خودرو در آن روییده است. ریواس خودرو در اصطلاح محلی ریواس قاقری گفته می‌شود که اگر قرمز شود دیگر نمی‌توان استفاده کرد.

ریواس‌کار با نام خدا کارش را از اولین کارگاه شروع می‌کند و بوته ریواسی که حدود ۲۵ سانتی‌متر بالا آمده است، شنه‌گود می‌کند. اطراف ریواس سنگ‌چین می‌شود و خاک نرم روی آن ریخته می‌شود تا پنهان شود. برگ‌های کوچک تازه بعد از دو هفته با شکافت خاک نمایان می‌شوند. ریواس‌کار دوباره آن را سنگ‌چین می‌کند و روی آن خاک می‌ریزد. ریواس دوباره برای زندگی تلاش می‌کند و از دل خاک بیرون می‌آید. هرچه مراحل سنگ‌چین بیشتر شود ارتفاع محصول بیشتر می‌شود. ریواس قدرت و قوت خود را به رخ می‌کشد و با ساقه‌های قوی خود خاک روی سرش را می‌ترکاند و به سمت بالا حرکت می‌کند. ریواس‌کار محل برداشت را با یک برگ بزرگ ریواس نشان می‌کند. بوته که بیرون می‌آید فصل ریواس‌کنی فرا می‌رسد و دیگر نوبت ریواس‌کنان است که به میدان بیایند و از این دشت‌های زیبا برای خودشان نانی فراهم آورند.

ریواس‌کنان از اهالی روستا هستند که در فصل رویش این گیاه با کارگری کردن روی ریواس‌گاه‌های دیگران امرار معاش می‌کنند. آن‌ها تیشه دست می‌گیرند و آرام خاک‌ها را کنار می‌زنند و ساقه گیاه را از میان سنگ‌های تیز و برنده بیرون می‌کشند. ساقه‌های درشت و تازه ریواس رخ عیان می‌کنند تا با فرود آمدن داس از ریشه جدا شوند. بوته‌ها به داخل توبره ریخته و سپس به داخل خنچه منتقل می‌شود.

پی‌نوشت: این مطلب بر اساس تحقیق فرامرز صابرمقدم، مدیر وقت دفتر ثبت آثار ملی استان تهیه شده است.