سلسله آسباد‌های شرق ایران در انتظار ثبت جهانی

سیده نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ وقتی صحبت از آسیا‌های بادی می‌شود اسم نشتیفان سر زبان‌ها می‌افتد. آسباد‌های به هم پیوسته و تاریخی نشتیفان گردشگران زیادی را به این خطه می‌کشاند و خشنود برمی‌گرداند. البته بنای آسباد‌ها منحصر به خواف و نشتیفان نیست.

 

این معماری شگرف ایرانی در سراسر شرق کشور خودنمایی می‌کند تا نشان‌دهنده سبک زندگی مسالمت‌آمیز آدم‌های قناعتگر کویر باشد. جایی که آسمان آب را از زمین دریغ می‌کند و آسیاب‌های آبی دیگر پاسخی برای گرداندن آس نیست، انعطاف باد‌های ۱۲۰ روزه کویر می‌تواند پره‌های چوبی آسیاب را بچرخاند و گندم را آرد کند. تعداد ۳۱۲ آسباد شناسایی شده در ایران و شرق کشور نشان از کاربرد فراوان این سازه مهندسی کهن در گذشته دارد.

 

آسباد‌های ایران به شماره ۶۱۹۲ در فوریه ۲۰۱۷ در فهرست موقت میراث جهانی ثبت شده که البته تاکنون نهایی نشده است. آسباد پطرو در شهرستان زاوه اسفند ۹۹ در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شد تا جزو آخرین مسافران پرونده ثبت جهانی آسباد‌ها و نشان دیگری از پیوستگی مسیر آسباد‌ها از خراسان رضوی تا سیستان و بلوچستان باشد.

هرکجا باد‌های مستمر وزیدن گرفته، ایرانی‌ها هوشمندانه آن را به کار بسته‌اند تا این نعمت خدادادی را بدل به برکت سفره‌شان کنند. مسیر ساخت آسباد‌ها که شمال سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و جنوب خراسان رضوی را در بر می‌گیرد نشان از بهینه‌سازی نیروی باد‌های ۱۲۰ روزه دارد که از جنوب خراسان تا شمال سیستان می‌وزد. این باد‌ها در فصل گرم سال از ارتفاعات شمال شرقی به سوی سرزمین‌های جنوب شرقی ایران وزیدن گرفته و از دو مشخصه سرعت و تداوم برخوردارند.

اکنون تعداد ۱۳۰ آسباد در خراسان رضوی، ۱۷۵ آسباد در خراسان جنوبی، ۶ آسباد در سیستان و بلوچستان و یک آسباد در یزد به ثبت رسیده است. وجود ۳۱۲ آسباد رقم خوبی است تا باور کنیم که این سازه ایرانی نقش درخورتوجهی در زندگی ایرانیان داشته است، البته بسیاری از این آسباد‌ها سال‌هاست که دیگر با اقبال اهالی مواجه نیستند و آرد کردن غلات را بر عهده ندارند و گاهی بیش از ۷۰ سال است که خاموشند. از سوی دیگر تَف‌باد‌ها (باد‌های گرم) که گاهی سرعت آن‌ها به ۱۷۰ کیلومتر در ساعت هم می‌رسد به پیکره سن و سال‌دار آسباد‌ها که از عهد صفویه و پیش از آن به دوران معاصر رسیده‌اند رحم نکرده و آن‌ها را بیش از پیش فرسوده است.

 

محلی‌ها نیز به تعمیر و نگهداری این سازه‌های کهن که دیگر استفاده نمی‌شود، اقدام نمی‌کنند تا آن‌ها با خطر فرسایش و تخریب روبه‌رو باشند. بسیاری از آسباد‌های شناسایی شده ساختمان نیمه ویرانی دارند که نیازمند مرمت است. اکنون آسباد‌های ایرانی در فهرست پیشنهادی کشور در آثار میراث جهانی یونسکو قرار گرفته و در انتظار تکمیل و ارائه مستندات است.

اگر در مسیر باد‌های ۱۲۰ روزه شروع به حرکت کنیم، خراسان رضوی معروف‌ترین آسباد‌های ایران را دارد. خواف و نشتیفان با داشتن مجموع ۶۶ آسیاب بادی به گردشگری آسباد مشهور هستند. کلات، تایباد، تربت حیدریه از دیگر آسباد‌داران خراسان رضوی هستند. نشتیفان یعنی «نیش توفان» جایی است که باد حضور عادی در جریان زندگی مردم دارد و هنر و خلاقیت نیاکان ما آن را به آسباد تبدیل کرده است.

 

شاهکار مهندسی ایرانی این نقطه را به یکی از بهترین مناطق بومگردی ایران تبدیل کرده است. مادر توربین‌های بادی که از باد‌های ۱۲۰ روزه شرق کشور که در خراسان رضوی به آن بادکوه یا باد سیاه می‌گویند بهره می‌برد تا گندم مردم سرزمینش را آرد کند. جهت باد از شمال شرق به سوی جنوب غرب است و آسباد‌ها عمود بر این مسیر در مرتفع‌ترین جای شهر ساخته شده‌اند تا با سرعت ۲۱ کیلومتر بر ساعت بچرخند.

 

چرخش پره‌های چوبی که از چوب درخت کاج ناجو (جنگلی در همان نزدیکی) ساخته شده، سنگ بزرگی را در قسمت پایین آسیاب می‌چرخاند و غلات را خرد می‌کند. از اواخر اردیبهشت تا اواسط خرداد فصل برداشت گندم است که درست زمان آغاز وزش باد‌های موسمی است تا ساکنان کویر هنر همزیستی و سازگاری با طبیعت را به رخ همه بکشند. آسباد‌های نشتیفان هوشمندانه در جایی ساخته شده که مانعی سرعت باد را کم نکند.

 

هر آسباد متعلق به یک خانواده بوده و در بالاترین قسمت شهر برپا شده است. قانونی نانوشته میان اهالی وجود داشته که آسباد‌ها در جوار هم ساخته شوند و در مسیر آن‌ها ساختمان بلندی قرار نگیرد. ساخت قبرستان شهر نشتیفان در پشت آسباد‌ها هوشمندی دیگری است تا ساخت سازه‌های بلند جلوی سرعت باد را نگیرد. کشیدن آب از چاه و جدا کردن کاه از گندم از دیگر خدمات باد به اهالی کویر است. آسباد‌های نشتیفان در ۱۲ بهمن سال ۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 

خراسان جنوبی مقصد بعدی آسباد‌ها است که در دل کویر و باد‌های موسمی قرار گرفته است. تعداد ۱۷۵ آسیاب بادی و پراکندگی آن‌ها در سراسر شهر‌ها و روستا‌های این استان نشان از همین موضوع دارد. کرانه ساخت آسباد‌ها تا روستای خور در ۸۵ کیلومتری شرق بیرجند نیز رسیده است و در روستا‌های کوهستانی شهرستان درمیان مانند گیت، آسیابان و حتی فلارگ (در بخش مرکزی بیرجند) آسباد‌ها به‌صورت منفرد و بر بالای بلندی ساخته شده‌اند.

 

در شهر‌های حاشیه کویر حضور تف‌باد‌ها با زندگی مردم مأنوس شده و آسباد نشانی از همین زندگی مسالمت‌آمیز باد و انسان است. جایی که باد‌های وحشی می‌تواند ویرانی به بار بیاورد و حتی خانه‌ها را زیر خروار‌ها خاک دفن کند، ابتکار انسان آن را اهلی کرده و در خدمت نیاز‌های اولیه اهالی درآورده است.

 

 

 

طبس با تعداد ۴۶، چهار فرسخ ۲۴، میغان با ۱۵، نهبندان با ۱۲، خوان‌شرف و خونیک با ۱۰ آسباد بیشترین فراوانی این سازه بادی را در استان خراسان جنوبی دارند. رشته‌های متعدد و به هم چسبیده آسباد‌ها در شهر‌های این استان فراوان به چشم می‌خورند. خراسان جنوبی در مسیر تجارت با هند قرار داشته و گندم موردنیاز کاروانیان عبوری را که از سیستان به آنجا حمل می‌شده است، در آسباد‌های این استان به آرد تبدیل می‌کردند و در اختیار کاروانیان قرار می‌دادند.

 

تکنیک ساخت آسباد‌ها در این حوزه حداقل از هزار سال پیش (از زمان گزارش مسعودی) رواج داشته که البته به دلیل فرسایش باد و تخریب، اثری از بسیاری از آن‌ها باقی نمانده است. آسباد‌های کنونی پابرجا در این منطقه بیشتر متعلق به سده‌های اخیر، به‌ویژه از اواخر صفویه تا قاجار هستند. به طور مثال آسباد‌های گوند هم‌زمان با قلعه گوند ساخته شده و هر دو متعلق به دوره قاجار هستند. در خوان شرف این آسباد‌ها در مجاورت بخش مسکونی قرار گرفته‌اند. آسباد‌های خوان شرف به تازگی مرمت شده‌اند و قدمت آن‌ها به عهد صفوی باز می‌گردد.

در انتهای مسیر، ۶ آسیا باقی مانده در سیستان وبلوچستان بازمانده گروه بزرگی از آسیا‌های بادی است که در همه روستا‌های شرق استان گسترده بودند. این سازه‌های بادی در زاهدان کهنه، کوچک حوضدار، خامک، هیرمند و قلعه رستم است. تاریخ ساخت آسباد‌های سیستان به پیش از اسلام بازمی‌گردد. سیستان پایگاه بزرگ تمدن بشری از آغاز بوده و شهر سوخته، شهر غلامان و کوه خواجه حکایت از قدمت آن دارد. برخی مورخان تاریخ آسیاب‌های بادی سیستان را ۲۰۰۰ سال بیان کرده‌اند. در کتاب‌های مورخان و شرق‌نویسان بار‌ها از آسباد‌های سیستان یاد شده است. اولین تصویر از این سازه‌های سیستانی در قرن هشت در کتاب انصاری دمشقی ترسیم شده است.

 

در قرن نهم میلادی دانش ساخت آسباد‌های سیستان به اندلس و سپس دیگر مناطق اروپا می‌رود. نمونه‌های اولیه آسباد‌های اروپایی مانند آسباد‌های سیستانی محوری عمودی دارد. در طرح اولیه آسیاب‌های بادی سیستان سنگ آسیاب روی پره‌ها قرار داشته است، آسیابی شبیه به سازه‌هایی که با نیروی آب گندم را آرد می‌کنند. بعد‌ها جای پره‌ها و سنگ جا‌به‌جا می‌شود تا از نیروی باد بیشتر بهره ببرند.

 

 

پره‌های این آسباد‌ها با استفاده از باد‌های ۱۲۰ روزه یا به زبان محلی «لوار» می‌چرخیدند. در این استان به آسیا‌هایی که با توان باد به چرخش در می‌آیند آسیای بادی یا چرخ باد می‌گویند. سیستان، سرزمین شن و باد‌هایی که هیچ‌گاه آرام ندارند، در سال‌های دور انبار غله ایران بوده است. در گذشته آبادِ سیستان، گستره دامنه کوه‌های افغانستان و زمین‌های بالا دست هیرمند تا دریاچه هامون زیر پوشش گندم بوده و انبار‌های غله منطقه را پر می‌کرده است تا آسیا نیاز اساسی منطقه باشد.

 

مناطق شهری در این مسیر زاهدان کهنه، شهرسوخته و زابل بوده است که در شمال سیستان و بلوچستان قرار دارد. همه این شهر‌ها دارای آسباد است. از سوی دیگر این منطقه همیشه در معرض تاخت‌وتاز بوده و بسیاری از این جلوه‌های تمدن‌ساز را با خطر نابودی و تخریب روبه‌رو کرده است. آسیا‌های سیستان در شکل‌ها و اندازه‌های مختلف بوده که این مسئله در ۶ آسیاب باقی مانده این استان مشهود است.

 

نوع متفاوت این سازه با دیگر آسباد‌های باقی مانده، آسباد‌های نما آجری است که به تنهایی ساخته می‌شود و از مدل‌های روستایی آن بزرگ‌تر است. این سازه‌ها از نمونه‌های زیبا و کامل معماری کهن هستند. این آسباد‌ها در مراکز جمعیتی و در نزدیک قلعه‌های حکومتی ساخته می‌شده است. آسباد‌های قلعه مچی نمونه‌هایی از آن هستند که بقایایش در نزدیکی شهر سوخته به انتظار مرمت در حال فرسایش است. آسباد چگینی در افغانستان و در مرز ایران نمونه دیگری از این گونه آسباد است.

منابع:
- آسباد‌های نشتیفان مثالی برای مهندسی هوشمندانه ایرانی؛ بیتا قهرمانی و علی‌اصغر بهادری؛ نشریه صفه، شماره یک
- آسباد‌ها بر فراز نیش طوفان؛ توربین‌های بادی، از دوران ساسانی؛ نشریه داروگ، شماره ۱۵
- آسباد‌ها قدیمی‌ترین آسیا‌های بادی در جهان؛ محمدجواد مهدوی نژاد، محمدرضا بمانیان، محمد مشایخی؛ نشریه نقش جهان، شماره ۲
- روابط عمومی پایگاه میراث فرهنگی آسباد‌های ایران

آسباد پطرو آن چیزی نیست که ما انتظار داریم ببینیم. دیواره‌های کاهگلی و سنگ آسیاب تنها بخش‌های باقی‌مانده این اثر تاریخی هستند. این بنای خشت و گلی در سال‌های دور از محفظه چرخ، پره‌های چوبی و آشخانه متشکل بوده که فرسودگی در طول زمان فضا‌های داخلی، پره‌ها و چرخ آن را از بین برده است. آنچه مهم است وجود آن در شهرستان زاوه است که نشان می‌دهد در نقاط مختلف شرق ایران، زندگی آسباد‌ها جریان داشته است.

 

این سازه معماری قدیمی در کنار یک آسیاب آبی، نیاز اهالی را به آرد گندم برای پخت نان تأمین می‌کرده است. این موضوع نشان می‌دهد که وزش باد‌های موسمی به روز‌های خاصی از سال محدود بوده است. از طرفی وجود درگاه در ۴ طرف دیواره‌ها نشان می‌دهد که این سازه به صورتی ساخته شده که وزش باد از چهارسو آن را بچرخاند.

 

علی محمدی، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت حیدریه و زاوه درباره ثبت نخستین آسباد شهرستان زاوه و ویژگی‌های آن توضیح بیشتری می‌دهد: به دلیل شدت وزش باد‌های موسمی از اواخر فصل بهار تا اواخر تابستان، ساکنان این منطقه با مهار نیروی باد این انرژی را جهت خردکردن غلات به کار گرفتند. در کنار این آسباد، بقایای یک آسیاب آبی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد اهالی در دیگر فصول سال از نیروی آب برای خرد کردن غلات سود می‌برده‌اند که این شگرد صنعتی بیانگر توسعه فنی و دانش کاربردی ساکنان این منطقه بوده است.

این اثر تاریخی در سیزدهمین روز اسفندماه سال ۹۹ در فهرست آثار واجد ارزش تاریخی- فرهنگی به ثبت رسید و خبر ثبت آن در فروردین ماه سال ۱۴۰۰ به استانداری ابلاغ شد تا در رشته آسباد‌هایی قرار بگیرد تا در آینده‌ای نزدیک ثبت جهانی شود.

 

مدیر پایگاه میراث فرهنگی آسباد‌های ایران درباره آغاز مسیر ثبت آسباد‌ها در ایران می‌گوید: آسباد‌های شهر نشتیفان در تاریخ ۱۲/۱۱/۱۳۸۱ به شماره ۷۴۹۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. ثبت این آثار گام مهمی در راستای حفاظت و مرمت از آن بود و باعث شد انسجام و یکپارچگی عناصر و فضا‌های وابسته به آن حفظ شود.

 

محمد رکنی درباره گام‌هایی که برای حفظ این آثار ارزشمند تاریخی برداشته شده است، ادامه می‌دهد: از اقدامات مهم پس از ثبت، همراه کردن جامعه محلی در حفاظت از آثار و ممانعت از هر گونه تخریب و تعرض به عرصه و حریم آن‌ها بود. با توجه به بهبود شرایط فیزیکی آسبادها، همراهی و مشارکت جامعه محلی، اقدامات مرمتی، همراهی برای معرفی و جذب گردشگر، ایجاد واحد‌های اقامتی و رفاهی سنتی در شهر نشتیفان، این پایگاه به عنوان مزرعه آسباد جایگاه ویژه‌ای یافت.

رکنی پرونده آسباد‌های ایرانی برای ثبت جهانی را تشریح می‌کند: پایگاه میراث فرهنگی آسباد‌های ایران در سال ۱۳۹۶ فعالیت خود را با هدف حفاظت از آسباد‌های شناسایی شده ایران در ۳ استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان آغاز کرد تا پرونده ثبت میراث بومی ایران در فهرست میراث جهانی را آماده کند.

 

در همین راستا آسباد‌های ایران به شماره ۶۱۹۲ در فوریه ۲۰۱۷ در فهرست موقت میراث جهانی ثبت شد تا مستندات مورد نیاز را ارائه کنیم. مدیر پایگاه میراث فرهنگی آسباد‌های ایران می‌افزاید: از مهمترین اقدامات این پایگاه در این مدت بررسی و شناسایی آسباد‌های واقع در مراکز شهری و روستایی شرق ایران است که نیاز به مستندسازی دارد. ما با اهداف پژوهشی و مطالعاتی اقدام به شناسایی، حفاظت، مرمت و ساماندهی آسباد‌ها می‌کنیم. در همین راستا کلیه اقدامات فنی و اجرایی پرونده ثبت جهانی با نظارت دفتر ثبت و امور پایگاه‌های سازمان میراث فرهنگی در حال تدوین و اقدام است.