گذری بر تاریخ بنزین در ایران و ساخت نخستین پمپ بنزین‌ها

مصطفی توفیقی | شهرآرانیوز؛ ۱۳۳ سال از نخستین روزی که بنزین از مشتقات نفت به دست آمد، می‌گذرد. ماده‌ای که گرچه به نظر نمی‌رسد، اما با مهم‌ترین اتفاقات اقتصادی و سیاسی ۱۰۰ سال اخیر ایران گره خورده است. به همین مناسبت در سطر‌های بعدی گریزی داشته ایم بر تاریخ بنزین در ایران و مشهد و همچنین ساخت نخستین پمپ بنزین ها.

فروش بنزین در شیشه آبغوره

هنوز یک سال از اعطای امتیاز استخراج و بهره برداری نفت سراسری ایران در سال ۱۲۸۰ خورشیدی از سوی «مظفرالدین شاه قاجار» به «ویلیام ناکس دارسی» انگلیسی نگذشته بود که شاه فرنگ رفته در سال ۱۲۸۱ نخستین خودرو را با خود از اروپا به ایران آورد و زیر پایش انداخت. روس‌ها و انگلیس‌ها که راه کاسبی با ایرانی‌ها را بهتر از دیگران بلد بودند، از تمایل روزافزون این جماعت به «اتول»‌ها نهایت بهره را بردند و پیش از آنکه شروع به کشیدن نفت ایران از چاه‌های جنوبی و غربی بکنند، بنزین خود را حتی در شیشه‌های آبلیمو و آب غوره که به آن شیشه‌های نیزه‌ای می‌گفتند،  فروختند. آن هم نه در دکان‌های نفت فروشی که در خواربارفروشی ها.

ماجرا از این قرار است که ابتدا یک شرکت انگلیسی، بنزین را توسط دکان‌های نفت فروشی، خواربار فروشی و سرایداران گاراژ‌ها در شیشه‌های نیزه‌ای در دسترس مردم گذاشت، سپس شیشه‌ها به پیت‌های حلبی معروف به پیت بنزینی با گنجایش ۱۵ لیتر تبدیل شد.

تلمبه بنزینی

در گام دوم، روسیه با راه اندازی شرکتی با نام «پرس آزنفت» در خیابان امیرکبیر تهران و انگلیسی‌ها با تأسیس «بریتیش‌پترولیوم» در خیابان امام خمینی (سپه سابق) شروع به فروش نفت و روغن کردند. چندی بعد مردم تهران این دو بنزین را با هم ترکیب و با کنار هم گذاشتن ابتدای نام دو شرکت، برند تازه‌ای را با عنوان «بنزین پارس» به وجود آوردند که دلالان، بازارش را رونق می‌بخشیدند.

با گسترش شهر‌ها و افزایش مصرف بنزین و همچنین سخت بودن شرایط نگهداری از آن، نخستین پمپ بنزین‌های ایران که «تلمبه بنزینی» نام داشتند، ساخته شدند.

مدتی پس از این، در سال ۱۲۸۷ خورشیدی، انگلیسی‌ها اولین چاه نفت را در منطقه مسجد سلیمان، حفر و یک سال بعد نیز، عملیات ساخت نخستین پالایشگاه ایران را در شهر آبادان آغاز کردند. با احداث پالایشگاه آبادان، توزیع نفت خام ایران آغاز و اولین محموله در سال ۱۳۰۱ به خارج از کشور صادر شد.

نخستین پمپ بنزین تهران در چهار راه گمرگ/ ۱۳۲۰

تأسیس اولین جایگاه سوخت در آبادان

نخستین جایگاه سوخت ایران را در آبادان به سال ۱۳۰۶ ساخته اند که در ابتدا برای توزیع نفت سفید استفاده می‌شد ه و سپس حلب های۱۰ و۲۰ لیتری نفت در آن به فروش می‌رسید که با گذشت زمان و ورود اتومبیل، این جایگاه به پمپ بنزین تبدیل شده است.

نخستین پمپ بنزین‌ها چگونه کار می‌کردند

در ابتدای کار ایجاد پمپ بنزین ها، هنگام سوخت گیری، نخست فراورده‌های نفتی که در مخازن پرچ شده نگهداری می‌شد، سپس با استفاده از تلمبه‌های دستی به ظروف پیمانه‌ای منتقل و سپس بر اساس نیاز هر مصرف کننده، سوخت به وی تحویل می‌شده است.

نخستین پمپ بنزین ایران در آبادان / ۱۳۰۶

تأسیس سازمان پخش

پس از این، با توجه به تقاضای روز افزون داخلی به فراورده‌های نفتی، تشکیل بخش مستقل توزیع داخلی، امری اجتناب ناپذیر بوده است، بنابراین در این دوره «سازمان‌پخش» تأسیس می‌شود که کارش توزیع فراورده‌های نفتی و سوخت رسانی به مردم عادی و غیرنظامی‌ها بوده است.

تأسیس نخستین پمپ بنزین‌های پایتخت در دهه ۱۳۲۰

پس از توسعه واردات خودرو به ایران در دهه ۱۳۲۰ و اشتیاق مردم به استفاده از این صنعت نو، موجب تأسیس پیاپی پمپ بنزین‌هایی در تهران دهه ۳۰ می‌شود. نخستین پمپ بنزین تهران هم در خیابان اعیان نشین امیریه، چهارراه گمرک پا می‌گیرد. گویا انتخاب این مکان برای ساخت پمپ بنزین، بیشتر به دلیل سکونت رجال مملکتی در این محله بوده است. برابر اسناد موجود تا پایان دهه ۳۰ تعداد ۱۰ پمپ در تهران مشغول به کار می‌شوند.

ساخت نخستین پمپ بنزین بین راهی کشور

تا اوایل دهه ۲۰، معمولا خودرو‌ها سوخت مورد نیاز خود را در خوردویشان حمل می‌کردند، اما در برخی از مسیر‌های طولانی مشکل حمل سوخت وجود داشت. برای همین در سال ۱۳۲۲ خورشیدی شخصی به نام «فخمی» در شهر دالکی جایی بین بوشهر به شیراز، مکانی را برای عرضه بنزین احداث می‌کند. فخمی با یک پمپ سیار به نام «ستاپ پمپ»، بنزین را در شیشه‌های پنج لیتری قرار داده و به خودرو‌های انگلیسی که در آن سال، در آن مسیر رفت و آمد داشتند، می‌فروخت.

پمپ بنزین دالکی، نخستین پمپ بنزین بین راهی در ایران/ ۱۳۲۲

از شرکت ملی نفت ایران تا سازمان مدیریت عملیات نفتی

با ملی شدن صنعت نفت کشور و تحریم نفت ایران، کار توزیع فراورده‌های نفتی از مبادی حمل یعنی پالایشگاه‌های آبادان و کرمانشاه به سر تا سر کشور که پس از عبور از کویر‌های سوزان مرکزی و کوهستان‌های صعب العبور آذربایجان، خراسان و کردستان میسر می‌شد، دچار مشکل شد، اما با همه این مشکلات، در پی انعقاد قرارداد نفت با کنسرسیوم، در روز ۸‌آبان ۱۳۳۳ خورشیدی بزرگ‌ترین واحد صنعتی و تولیدی کشور با نام «شرکت‌های عامل نفت ایران» عملیات خود را در مقیاسی وسیع‌تر آغاز به کار می‌کند. با فعال شدن «شرکت‌های عامل نفت ایران» وظایف صنعت نفت به دو بخش عملیات صنعتی و غیرصنعتی تفکیک می‌شود که وظایف غیرصنعتی آن به «شرکت ملی نفت ایران» محول می‌گردد. در آذر ماه ۱۳۴۰ خورشیدی نیز تمام کشور از نظر مصرف مواد نفتی به ۶ منطقه تقسیم می‌شود که عبارت بوده اند از؛ «تهران، اصفهان، کرمانشاه، خراسان، کرمان و خوزستان.»

تأسیس شرکت ملی پخش فراورده‌های نفتی ایران

سازمان پخش فراورده‌های نفتی نیز بعد از ملی شدن نفت با عناوین سازمانی مختلفی، چون «پخش و خطوط لوله»، «امور پخش و فروش داخلی»، «امور پخش و فروش محلی» در تهران فعالیت می‌کند، اما در نهایت شهریور ۱۳۶۶ خورشیدی، «شرکت ملی پخش فراورده‌های نفتی ایران» با ساختار سازمانی جدید تأسیس می‌شود.