قانون فرزندخواندگی و شرایط آن در ایران | تشکیل پرونده در بهزیستی چه مراحلی دارد؟

تکتم جاوید | شهرآرانیوز؛ فرزندت می‌شوند، اما نه با تولد. از مادر و پدر دیگری به آغوش مادر و پدر جدیدی می‌آیند که سال‌ها حسرت شنیدن صدای کودکی را در دل داشته اند و تنها درمان زخم دلشان عشق وزریدن به کودک دیگری است. این در آغوش کشیدن البته برای خیلی‌ها آرزو است و محال هم باقی می‌ماند، زیرا هرگز فرصت گذشتن از خان فرزندخواندگی بهزیستی را پیدا نخواهند کرد.

از صد‌ها درخواستی که هرسال برای فرزندخواندگی به سایت بهزیستی فرستاده می‌شود، تعداد بسیار کمی به نتیجه می‌رسد و پذیرش فرزند به سادگی ثبت درخواست نیست. یک سال و نیم گذشته و در ایام شیوع کرونا به گفته کارشناسان بهزیستی اوضاع فرزندخواندگی تغییر چندانی نکرده است. نه کم شده است نه زیاد. برنامه‌ها براساس قوانین گذشته ادامه دارد، اما نارضایتی زوج‌ها از این فرایند طولانی پابرجاست.

هیچ کس سراغی از ما نگرفت

۷ سال از زندگی مشترکشان گذشته بود که متوجه شدند آن جمع دونفره سه نفره نمی‌شود. آن روز‌ها به خاطر مأموریت‌های کاری شوهرش به شهر‌های مختلف نقل مکان می‌کردند و منتظر بودند به مشهد برگردند و برای به فرزندی گرفتن کودکی تصمیم بگیرند. هدی ۲۸ ساله بود که تصمیم گرفت از بهزیستی درخواست فرزند کند. همان مرحله اول را رفت و مشغله کاری نگذاشت ادامه بدهد: شنیده بودم مراحل فرزندخواندگی بهزیستی خیلی طولانی و سخت است، اما فکر نمی‌کردم ۸ سال در نوبت بمانم. از زمانی که درخواست دادم تا همین لحظه هیچ کس سراغی از ما نگرفته است.

یکی دوباری از این و آن شنید که جایی در پایین شهر نوزاد می‌فروشند، اما ترسید از آن‌ها بچه بگیرد: می‌گفتند اگر دولت بفهمد شناسنامه نمی‌دهد و بچه را از شما می‌گیرد.

حالا خودش و شوهرش سن و سالی دارند و از آوردن فرزند منصرف شده اند: همه امکاناتی که توانستیم در این سال‌ها جمع کنیم یک خودرو و یک خانه است و اگر قرار باشد همان را هم به نام بچه بزنیم، چیزی برایمان نمی‌ماند. سختی‌ها را شنیدیم و بچه داشتن را رها کردیم.

آیدا و مسعود زوج نابارور دیگری هستند که البته سابقه سال‌های زندگی مشترک زیادی ندارند، اما برای گرفتن فرزند اصرار بیشتری دارند. از دو سال پیش که بار دیگر فرزندشان پس از «آی وی اف» سقط شد و از رفتن به مرکز ناباروری ناامید شدند، تصمیم خود را گرفتند.

پارسال درخواستشان را در سامانه بهزیستی ثبت کردند، اما آن‌ها هم هنوز در مراحل اولیه هستند. آیدا می‎ گوید: ثبت نام کردیم و منتظر شدیم، اما خبری نیست. دوبار به اداره بهزیستی هم سرزدیم، اما جواب درستی ندادند. گفتند بروید مدارک را روی سایت بگذارید، ولی من این کار‌ها را بلد نیستم. رفتم کافی نت، ولی متصدی اش می‌گفت قطع است. خلاصه که همین طور زمان را از دست می‌دهیم.

زوج دیگری را هم با واسطه می‌شناختم که فرزندی نداشتند و پیگیر گرفتن بچه‌ای از بهزیستی بودند. سراغشان را که گرفتم، متوجه شدم که از مادری که چند بچه داشته است نوزاد ده روزه‌ای را خریده و برای همیشه به خارج از کشور مهاجرت کرده اند. این هم روش برخی از والدین است برای پاک کردن خاطره گذشته و از بین بردن آثار زندگی کودک: نقل مکان.

اینجا بخوانید: پای صحبت ۲ خانواده که کودکان متفاوتی را برای سرپرستی انتخاب کرده‌اند

مراحل ناخوشایند فرزندخواندگی

فرزندخواندگی در قانون به معنی واگذاری سرپرستی کودکان بدون سرپرست شناخته شده تحت سرپرستی سازمان بهزیستی به خانواده‌های متقاضی دارای شرایط قانونی حمایت از کودکان بی سرپرست است. در سال ۱۳۵۱ یعنی حدود ۴۹ سال پیش برای نخستین بار قانون حمایت از کودکان بی سرپرست در ایران تصویب شد، اما به دلیل ایراداتی که داشت، در سال ۱۳۸۷ اصلاح شد و پنج سال بعد و البته با تغییرات زیاد در مردادماه سال ۱۳۹۲ تصویب و بالاخره در ۱۳۹۳ به ادارات بهزیستی ابلاغ شد.

طرح درخواست فرزندخواندگی از سوی زن و شوهر با ثبت آن در سامانه بهزیستی آغاز و با تأیید داشتن شرایط روحی، جسمی، مالی و در نهایت حضور در جلسات روان درمانی و صدور رأی نهایی و ورود کودک به خانواده جدید پایان می‌یابد. اما طی شدن همه مراحل به این سرعت و آسانی نیست. کارشناسان بهزیستی از مدت سه ماهه طی شدن مراحل می‌گویند که البته درصورت داشتن همه مدارک و نبود هیچ نقصی چنین زمانی طول خواهید کشید، درحالی که در عمل افراد گاه تا یک یا دو سال درگیر آن خواهند بود. البته که سخت گیری‌ها برای تأمین آینده کودکان در زندگی جدید صورت می‌گیرد، اما برای زوج‌های متقاضی پذیرفته نیست. به ویژه برای آن‌ها که به صورت غیرقانونی کودکی را به فرزندی گرفته اند و در مراحل گرفتن شناسنامه و ثبت هویت کودک مجبور به گذراندن مراحل اداری هستند.

نیمی از درخواست‌ها غیرقانونی است

«کرونا تأثیری در تعداد درخواست‌ها یا وضعیت پیگیری‌ها نگذاشته است. نیمی از درخواست‌ها برای فرزندان غیرقانونی بود. قانون دست خانواده‌هایی را که فرزندی را به صورت غیرقانونی به سرپرستی گرفته اند باز گذاشته است تا مراحل ثبت را بدون نگرانی طی کنند، اما این به معنی تأیید این کار نیست، بلکه تعیین تکلیف کودک است.» علی صباحی، کارشناس شبه خانواده اداره کل بهزیستی استان، گوینده این جملات است.

وی درباره آمار درخواست‌ها می‌گوید: در سال ۱۳۹۹ تعداد ۸۵۶ مورد ثبت درخواست فرزندخواندگی داشتیم که ۴۹۷ مورد آن به نتیجه رسید. در بخش ترخیص ۲۰۰ مورد درخواست‌ها غیرقانونی و ۲۹۷ مورد فرزندخواندگی قانونی بود. از ابتدای امسال تا امروز هم نزدیک به ۴۵۳ درخواست ثبت شده است و درمجموع ۱۳۵ فرزند تعیین تکلیف شده اند که ۱۰۶ مورد آن قانونی و ۲۵ مورد غیرقانونی بوده است.

بنا بر جزئیاتی که شرح می‌دهد همه آمار تحویل فرزند هر سال مربوط به درخواست‌های آن سال نیست و ریزش سال قبل هم هست: بین ۶۰ تا ۶۵ فرزند مربوط به واگذاری امسال هستند و تعداد زیادی پرونده هم از سال قبل به امسال رسیده که تعیین تکلیف نشده است. هرسال هم این روند تکرار می‌شود. برخی شرایط لازم را ندارند، عده‌ای فقط نوزاد می‌خواهند و باید منتظر بمانند و در خوش بینانه‌ترین وضعیت دست کم ۲۰ پرونده به سال بعد منتقل می‌شود.

برخی زوج‌ها شرایط واگذاری فرزند ندارند

کارشناس شبه خانواده استان از نارضایتی خانواده‌ها خبر دارد، اما به دستورالعملی اشاره می‌کند که طی کردن آن زمان بر است: دستورالعملی داریم که مصوب سال ۱۳۹۷ است و نمی‌توانیم خارج از آن عمل کنیم. بهزیستی اختیاری ندارد، اما بر اساس قانون بسیاری از زوج‌ها اصلا دارای شرایط نیستند و فرزندی به آنان تعلق نمی‌گیرد، اما به درخواست خود اصرار می‌کنند.

صباحی یکی از دلایل تأخیر در مراحل را بی توجهی همسران به قوانین و ارسال مدارک می‌داند: افراد زیادی برای اعتراض به تأخیر مراجعه می‌کنند و مشخص می‌شود حتی توضیحات سایت بهزیستی را هم به طور کامل نمی‌خوانند که بدانند شرایط ابتدایی را دارند یا خیر. مثلا داشتن یک بیمه پایه که یکی از شروط اولیه است. به عنوان نمونه برخی هم در سنین بالا درخواست سرپرستی فرزند شیرخوار می‌دهند درحالی که سن فرزند و والدین حدود مشخصی دارد و فاصله نسلی در نظر گرفته شده است.

به گفته او صرف ثبت نام در سایت کافی نیست، زیرا بعد از گذشت شش ماه و ادامه ندادن مراحل، درخواست مسدود می‌شود. وی این را هم اضافه می‌کند که برخی مراحل هم در صورت طولانی شدن تکرار می‌شوند. قانون می‌گوید اگر ۳ ماه از تاریخ مصاحبه روانی گذشته باشد، زن و شوهر باید دوباره مصاحبه بدهند.  گاه نیز دلیل طولانی شدن این است که فرزندی برای تحویل نداریم. با این همه اگر مدارک کامل باشد و کودکی با شرایط والد و اذن واگذاری باشد فرایند واگذاری سه تا چهار ماه بیشتر طول نمی‌کشد.

وی اشتباه برخی دیگر از والدین را هم نادرست می‌داند که هم برای کودک و هم جامعه دردسرساز می‌شود: تعدادی از زوج‌های نابارور فریب افرادسودجو را می‌خورند و فرزندی را به صورت غیرقانونی به سرپرستی می‌گیرند و گاه سال‌ها بدون مدارک هویتی نگهداری می‌کنند، اما به هرحال برای گرفتن شناسنامه کودک ناگزیر به مراجعه به بهزیستی هستند و باز باید از این مراحل عبور کنند.

این کارشناس، داشتن فرزند را حق همسران می‌داند، اما سرپرستی غیرقانونی و پنهان کردن کودک را به این دلیل که عده زیادی را با چالش روبه رو می‌کند رد می‌کند.

صباحی درعین حال به مواردی اشاره می‌کند که باید در قوانین اضافه شود: باید بازنگری در قانون انجام شود که جلوی این فرزندفروشی‌های غیرقانونی گرفته شود. به عنوان مثال برای مدت مشخصی بین ۶ ماه تا یک سال به خانواده‌ها اجازه بدهند که برای طی شدن مراحل قانونی فرزند خود مراجعه کنند و پس از آن فرزند از خانواده گرفته شود.

وی درعین حال از اقداماتی سخن می‌گوید که برای کوتاه شدن فرایند تحویل فرزند انجام گرفته شده: تا سال ۹۷ این مراحل طولانی‌تر بود، اما سال ۹۹ با ایجاد این امکان که بیشتر درخواست‌ها و پیگیری مراحل از همان شهرستان محل سکونت افراد انجام شود، سرعت را افزایش داده ایم. اکنون تنها برای معاینات پزشکی قانونی و یکی دو مرحله دیگر لازم است به مرکز استان مراجعه کنند.