درباره آسیب‌های کودکانی که در دوران کرونا پدر یا مادر خود را از دست داده‌اند و لزوم حمایت جامعه از آنها

مصطفی توفیقی | شهرآرانیوز؛ تماس می‌گیرد. بغض راه گلویش را گرفته است. بغض هق هق می‌شود: «شوهر خواهرم... دکتر گفت ریه اش ۶۰ درصد درگیر شده است. خیلی استرس دارد. نمی‌دانم الان چه حالی دارد.» خودش فهمیده است؟ «نه، چیزی بهش نگفتیم هنوز. چهل و هشت ساعتی هم هست خبر تازه‌ای از حالش به ما نداده اند. لابد بهتر شده است که خبر بدی نیامده است. همین طور است. نه؟» تأیید می‌کنم. راه دیگری برای دلداری اش سراغ ندارم. بین هق هق هایش می‌گوید: «هم سن وسال خودمان است. ۳۴ سالش است. مثل برادرم است. یک دختر چهار پنج ساله دارد و پسرش هنوز یک سالش نشده است. اگر نماند چی؟ بچه هایش چه می‌شوند؟»

روایت درد‌های ناتمام نسل بعد

گفت وگوی تلخ من با محسن است، رفیق قدیمی ام. یکی از ده‌ها گفت وگوی مشابهی که در این سال سیاه بین من و اطرافیان و دوستانم اتفاق افتاده است. یکی از میلیون‌ها گفت وگوی اطرافیان حدود ۶۰ هزار کودک یتیم شده، قبل از رخ دادن فاجعه، قبل از ازدست رفتن همه رؤیا‌های چند کودک، چند خانواده و سرزمینی که از این پس با رؤیا‌های ناتمام کودکانش ساخته خواهد شد، با سوگواری ناتمام و اشک‌های پاک نشده. این خبر رسمی‌ترین شکل روایت درد‌های بی پایان نسل بعدی ماست.

معاون اجتماعی سازمان بهزیستی کشور اعلام کرد که از آغاز همه گیری کرونا (تا شهریورماه) در کشور ۵۱ هزار کودک پدر یا مادر خود را بر اثر این بیماری از دست داده اند. حبیب ا... مسعودی فرید، در مصاحبه با روزنامه جام جم که ۲۷ شهریور منتشر شده است، با بیان اینکه «در ۱۸ ماهی که از زمان همه گیری کرونا می‌گذرد، تبعات اجتماعی آن در حاشیه قرار گرفته است» تأکید کرد که «در حوزه آسیب‌های اجتماعی، وضعیت به ویژه درباره کودکان کار و زنان سرپرست خانوار وخیم‌تر شده است». وی افزود: «برآورد می‌کنیم که در ایران ۵۱ هزار کودک پدر یا مادر خود را در اثر کرونا از دست داده اند که نیاز به حمایت دارند، ولی سیستم حمایتی ما به گونه‌ای نیست که هر کودک یتیمی را تحت پوشش قرار دهیم».

معاون اجتماعی سازمان بهزیستی در ادامه گفت: «کودکی که پدر یا مادر خود را از دست داده است اگر نیاز اقتصادی داشته یا فاقد سرپرست مؤثر باشد، حتما زیر پوشش‌های حمایتی قرار می‌گیرد. در مجموع سیاست ما به عنوان یک نهاد حمایتی در دوره کرونا این است که اگر در یک خانواده به علت فوت پدر یا شوهر، زن سرپرست شد یا بچه‌ها به علت فوت والدین یتیم شدند بررسی می‌کنیم که آیا نیازمند هستند یا خیر که اگر براساس آزمون وسع،  نیازمند شناخته شوند، تحت پوشش قرار می‌گیرند».

وی در پاسخ به این سؤال که چند نفر از میان ۵۱ هزار کودکی که به علت کرونا پدر یا مادرشان را از دست داده اند تحت پوشش سازمان بهزیستی قرار گرفته اند؟ گفت: «سال گذشته چند بار از وزارت بهداشت خواستیم تا خانواده‌های زن سرپرست و کودکانی را که بدون سرپرست مانده اند به ما معرفی کند تا اگر نیازمند هستند تحت پوشش بهزیستی قرار بگیرند، ولی تا امروز آماری به ما ارائه نشده است».

وی با اذعان به اینکه «اگر کسی تا به حال معرفی نشده یعنی شناسایی‌ها مشکل داشته است»، تأکید کرد: «رسما چیزی به ما اعلام نشده است تا اقدام کنیم. البته وزارت رفاه و ثبت احوال از طریق سامانه رفاه ایرانیان در حال انجام بررسی هستند تا افراد نیازمند را به طور دقیق شناسایی کنند».

در پیگیری‌هایی که شهرآرا دارد آماری از کودکان خراسانی یا مشهدی به دست نمی‌آید که براثر کرونا پدر یا مادر خود را از دست داده باشند. مثلا دکتر مسعود فیروزی، مدیرکل بهزیستی استان، با اظهار بی اطلاعی از آمار کودکان بی سرپرست شده در ایام شیوع کرونا اظهار کرد: بهزیستی چنین آماری در اختیار ندارد و باید سراغ آن را از ثبت احوال بگیرید. ما با فرزندانی در ارتباط هستیم که پس از فوت پدر و مادر سرپرستشان را از دست داده اند و به مراکز ما فرستاده شده اند.

کودکان داغ دیده، سوگواران بی سوگواری

چند روز بعد از مکالمه قبلی با محسن دوباره تلفنی صحبت می‌کنیم. حال همسر خواهرش را می‌پرسم. بغضش می‌ترکد. پدر آرش و آیدا فوت کرده است. بچه‌ها بی تاب غیبت پدرشان هستند. خانواده  هامانده اند سوگواری کنند یا حواسشان به فهمیدن و نفهمیدن بچه‌ها باشد. می‌پرسم: چه کار می‌کنید آخر؟ با یک مشاور مشورت کنید. می‌گوید: نمی‌دانم به خدا. خودمان هم مانده ایم چه کنیم. شرایط سختی است. مادر جوان بیوه شده را دلداری بدهیم یا راهی برای توجیه کردن بچه‌ها پیدا کنیم؟

وضعیت آشناست. طی دو سال گذشته بار‌ها با چنین وضعی روبه رو شده ایم. چند سؤال را از همه دوستان داغ دارم پرسیده ام: پس از فوت بیمار کسی به شما مشاوره روان شناسی داد؟ نهاد‌های خدمات اجتماعی مشاوری برای راهنمایی شما درباره اوضاع روحی کودکان معرفی نکردند؟ پس از فاجعه از هیچ نهاد اجتماعی دولتی یا غیردولتی برای راهنمایی یا آموزش با شما تماس نگرفتند؟ خودتان چطور؟ بلدید با یک کودک سوگوار چطور رفتار کنید؟ بلدید چطور او را با موقعیت جدید مواجه کنید؟ جواب همه کم و بیش یکی است: «نه!» و این «نه» با همه ندانستن ها، یاری نشدن‌ها و تنها ماندن هایمان متفاوت است.

این «نه» برابر است با عقده شدن یک سوگ جمعی در گلوی جامعه جوان فردای ما، جوان‌هایی که یتیم شده اند بی آنکه کاملا سوگواری کرده باشند، بی آنکه کاملا گریسته باشند و بی آنکه اصلا فهمیده باشند باید در برابر شرایط دشوار جدید خود چه کنند؟

تعویق در سوگواری کودکان، عامل اختلال روانی فرد و جامعه

آتنا عبدی، روان درمانگر، درباره عوارض سوگواری نکردن کودکان پس از فوت والدین خود به شهرآرا چنین می‌گوید: سوگواری کردن یکی از مهم‌ترین واکنش‌های روانی انسان برای ترمیم از دست دادن‌ها و تسلی خاطر فردی و جمعی است. طی کردن مراحل مختلف سوگواری افراد، به ویژه کودکان را برای ادامه زندگی و روبه روشدن با شرایطی جدید مهیا می‌کند. زمانی که به دلایلی مانند شرایط جنگ یا همه گیری و... این مراحل با اختلال و تعویق روبه رو می‌شود، بدیهی است که دامنه اختلالات عاطفی و روانی جامعه جوان کشور نیز گسترده می‌شود و طبیعتا با نسلی آسیب پذیر روبه رو خواهیم بود.

عبدی با تأکید بر تعداد بالای کودکان یتیم شده در اثر شیوع کرونا، با هشدار نسبت به آینده فردی و اجتماعی این کودکان می‌افزاید: بیشتر خانواده‌های داغ دار هم به دلیل آموزش ندیدن دراین باره و هم به دلیل آماده نبودن برای روبه رو شدن با این شرایط و اینکه به نوعی در شوک هستند، از اینکه انتخاب و رفتار درستی برای حمایت از این کودکان آسیب دیده داشته باشند ناتوان اند. بخش مهمی از حمایت‌هایی که باید درباره این کودکان انجام شود، به نخستین ساعات پس از فوت والدین مربوط می‌شود که بیشتر افراد از انتخاب روش صحیح ناتوان اند و این مسئله آسیب‌هایی را بر روح و روان کودکان یتیم برجا می‌گذارد که تا آخر عمر همراه آن‌ها خواهد بود

لزوم آمادگی خانواده‌ها و اجتماع برای حمایت از کودکان یتیم از کرونا

این روان پزشک تأکید می‌کند: لازم است به محض وقوع فوت، خانواده‌ها خود را برای مواجهه درست و عقلانی کودکان با موقعیت جدید خود آماده نگه دارند؛ از جمله اینکه لازم است کودکان یتیم قبل و هم زمان با خاک سپاری در مراسم سوگواری مشارکت داشته باشند و امتناع از مشارکت دادن آن‌ها در سوگواری با این توجیه که بعدا کودکان را در معرض واقعیت قرار دهیم، رفتاری است که در روان شناسی جدید نهی می‌شود. وی به خانواده‌های داغ دار پیشنهاد می‌کند: در اولین فرصت با یک روان شناس مشورت کنند و با توجه به موقعیت و روحیات کودکان خود آن‌ها را با این مسئله مواجه کنند و از خوددرمانی روانی کودکان به شدت بپرهیزند.

محسن زنگ می‌زند. درد دل می‌کند. می‌گوید همسر خواهرش را به خاک سپرده اند، در حالی که تشییع کنندگان از بوی نای برخاسته از جنازه‌های متعدد و تازه در بهشت رضا سردرد گرفته بودند. خاک سپاری با تشریفات مختصر برگزار شده است. می‌گوید آیدا را هم که تازه پنج ساله شده است سر خاک برده اند. گریه کرده است. تا شب گریه کرده است. شب‌ها کمی بدخوابی می‌کند؛ و الان جلوی تلویزیون نشسته است، بستنی می‌خورد و کارتون نگاه می‌کند.