نگاهی به معماری مسجد گوهرشاد در حرم امام رضا(ع) | گوهر فیروزه‌ای در جوار نور

به گواهی کتیبه ایوان مقصوره و به خط پسر گوهرشادخانم، میرزابایسنقر، ساخت بناى باشکوه مسجد گوهرشاد در سال ۸۱۲ هجری قمری آغاز شد و حتی بعد از این تاریخ نیز ادامه داشت. معمار معروف عصر تیموریان، قوام الدین بن زین الدین شیرازی، با سبک معماری اسلامی خود، طراح چیره دست این یادگار ارزشمند است.

مسجد گوهرشاد وسیع‌ترین مسجد موجود در مجموعه بنا‌های آستان قدس رضوی و صحن آن با ۲ هزارو ۸۵۰ مترمربع مساحت از نظر قدمت، کهن‌ترین صحن حرم است؛ برای همین یکی از آثار باستانی مهم مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی نیز به شمار می‌رود.

نام‌های جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار (ع) بر در و دیوار این مسجد، با خط‌های ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگی همچون بایسنقر و امامی اصفهانی نگاشته شده است.

در زیبایی مسجد گوهرشاد که شاهکاری از معماری تیموری است، رنگ، نقش پررنگی دارد. آبی لاجوردی و فیروزه ای، سفید، سبز شفاف، زرد، زعفرانی، بور و سیاه آبنوسی از رنگ‌هایی است که در مسجد گوهرشاد، هنرمندانه با نقش تزیینی خود سازگار شده اند.

گنبد مسجد گوهرشاد با کاشی به رنگ فیروزه‌ای کار شده و عبارت جلیل «لااله الاا...» به آن جلوه خاصی بخشیده است. مسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن، چهار ایوان و گنبدی فیروزه‌ای و دو گلدسته زیبا و هفت شبستان است.

این مسجد، چهار ایوان با سردر‌های مرتفع دارد که به قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد، بنا شده است و بزرگ‌ترین آن‌ها ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی (قبله) صحن واقع است و دارای ۳۵ متر طول با عرض‌های مختلف ۱۳ تا ۱۵ متر و ارتفاع سردر ایوان ۲۷ متر و تا گنبد ۴۰ متر و قطر پایه‌ها در دو طرف ۶ متر و ارتفاع مناره‌ها ۴۱ متر و ارتفاع تا عرقچین ۲۹ متر و محیط گنبد از بیرون ۶۱/۸۵ متر است.

یکی از بخش‌های مهم مجموعه گوهرشاد، محراب زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حاشیه اطراف محراب با کاشی‌های معرق و آیه الکرسی تا الی النور مزین است.

دومین ایوان، ایوان شمالی معروف به ایوان ساده، رو به قبله و به قرینه مقابل ایوان مقصوره واقع شده است و به رواق دارالسیاده متصل است. سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد است که متصل به رواق امام خمینی (قدس سره) است.

ایوان غربی، چهارمین ایوان است که در گذشته به بدنه بازار بزرگ متصل بوده است و حالا مسجد با دری بزرگ موسوم به درب سنگی که در وسط ایوان قرار دارد، با بست شیخ بهاءالدین عاملی مرتبط می‌شود.

شبستان‌های مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوان‌ها با پایه‌های قطور، سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران، کلاف و بار‌ها مرمت شده اند، اما اکنون همان سبک وسیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند.

این شبستان‌های هفت گانه در دوران‌های مختلف با نام‌های گوناگون نامیده شده اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به شبستان گرم، شبستان سبزواری، شبستان تبریزی، شبستان نهاوندی، شبستان میلانی، شبستان نجف آبادی و شبستان علوی اشاره کرد.

مجموعه مسجد گوهرشاد هم اکنون با هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم رضوی متصل است که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می‌کند.

مسجد گوهرشاد به عنوان وسیع‌ترین و کهن‌ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی، از دیرباز محل برگزاری دائمی نمازجماعت است و به دلیل دایر بودن در شبانه روز، یکی از مسجد‌های کم نظیر جهان اسلام به شمار می‌رود.
منبع: وب سایت پنجره فولاد (درگاه فرهنگی تبلیغی حرم مطهر رضوی)