گفتگو با حجت‌الاسلام دکتر مهدی مهریزی درباره تحلیل آیات مرتبط با زنان در کتاب الهی
دکتر مهدی مهریزی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، یکی از اندیشمندانی است که سال‌ها با نگاهی علمی به تحلیل و بررسی مباحث حوزه زنان پرداخته و تا به حال آثار گوناگونی از او منتشر شده است. در این گفتگو برآنیم تا برخی از دیدگاه‌های جدید در این حوزه را مورد نقد و بررسی قرار دهیم.
امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز - فرهنگى که بر جامعه عرب در عصر نزول حاکم بود، فرهنگى به غایت منحط بود؛ مردان در عصر جاهلیت عربستان نقشی برای زنان قائل نبودند، تا آنجایی که در قرآن کریم اشاره به نگاه نابخردانه آنان به زنان شده است. اما پس از بعثت پیامبر (ص) این مسئله دچار تحولاتی عمیق شد.
توجه به جایگاه زنان در جامعه رشد کرد، تا آنجایی که محافل علمی و درسی در شهر‌های مختلف اسلامی توسط اندیشمندان زن برگزار شد. نمونه آن، حضور علمی حضرت زهرا (س) در شهر مدینه بود. زنان مختلف برای بهره بردن از حضور این بانوی بزرگوار نزد ایشان حاضر می‌شدند. اما در دوره‌های تاریخی پسین، برخی نظرات تنگ نظرانه درباره جایگاه زن در تمدن اسلامی، جامعه مسلمانان را دچار تشتت آرا کرده است.
مباحث مربوط به زن که بیش از یک قرن است در کشور‌های اسلامی و نزدیک به سه قرن است در جهان مورد توجه محققان، فعالان اجتماعی و سیاست مداران قرار گرفته، هنوز در صدر مسئله‌های جهانی قرار دارد. چالش‌هایی که مسئله زن برای فرهنگ‌ها و سنت‌ها ازجمله ادیان آسمانی و دین اسلام به وجود آورده، هنوز پایان نیافته است. بخش وسیعی از مطالعات حوزه دین در این سال‌ها به موضوع زن اختصاص یافته است.
تأسیس رشته مطالعات زنان در غرب در نیم قرن گذشته و را ه اندازی این رشته در کشور‌های اسلامی ازجمله ایران، پایگاه گفتگو‌های حوزه زنان را از حالت احساسی و شعاری به سمت و سوی علمی و آکادمیک سوق داده است. دکتر‌مهدی‌مهریزی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، یکی از اندیشمندانی است که سال‌ها با نگاهی علمی به تحلیل و بررسی مباحث حوزه زنان پرداخته و تا به حال آثار گوناگونی از او منتشر شده است. در این گفتگو برآنیم تا برخی از دیدگاه‌های جدید در این حوزه را مورد نقد و بررسی قرار دهیم.
یکی از نکاتی که در فهم متون دینی بسیار شایان توجه است، توجه به شرایط زمانی عصر نزول است. با توجه به شرایط خاص شبه جزیره عربستان، به نظر شما رویکرد قرآن در فرهنگ سازی توجه به جایگاه اجتماعی زنان چه بوده است؟
متون دینی مانند احادیث و آیات قرآن در متن زندگی مردم شکل گرفته اند و این آموزه‌ها آموزه‌های انتزاعی نیستند. برای مثال وقتی می‌خواهیم درباره شأن نزول آیات بحث کنیم، به این علت است که به مکی و مدنی بودن آیات توجه می‌کنیم.
درک شرایط روزگار برای فهم آیات و روایات بسیار مهم است؛ بعضی از آیات برای رفع بحران خاصی در یک زمان مشخص نازل شده اند. وقتی با جزئیات و دقت بیشتری به آیات توجه می‌کنیم، می‌بینیم که قرآن در چه سال‌هایی در خصوص چه مسائلی نازل شده است یا متوجه خواهیم شد که پربسامدترین واژه‌ها در طول ۲۳ سال چه کلمات یا با چه موضوعاتی بوده است.
حدود ۳۵۰ آیه در دست داریم که به طور مستقیم، کلمات نسا، امراه در آن‌ها ذکر شده است. آماری استخراج شده است که آیات قرآن به ترتیب سال نزول دسته بندی شده و به طور مستقیم و غیر مستقیم به مسائل زنان پرداخته اند.
سوره‌های کوتاه مکی هستند، اما سوره‌های بلندتر مانند بقره یا نسا در مدینه نازل شده اند. در همه سال‌ها به مسائل زنان پرداخته شده، اما ممکن است در سالی، یک آیه یا در سال دیگری، چندین آیه با مضمون زنان نازل شده باشد که قدیمی‌ترین آن‌ها هم سوره قلم است.
با توجه به این نکاتی که اشاره کردید، نخستین آیه درباره زنان در چه زمانی نازل شد؟
در سال اول هجرت در پنج سوره و هشت آیه به مسئله زنان اشاره شده است. در سوره قلم، خداوند متعال می‌فرماید: به پسران و اموال خود مغرور نباشید. در جامعه‌ای که دختر داشتن را نشان از بدبختی می‌دانستند، چنین آیه‌ای نازل شد که به اموال و پسران خود فریفته نشوید و قرآن زنده به گور کردن دختران را بسیار زشت و مذموم می‌داند؛ در سوره تکفیر نیز آمده که در جهان آخرت پدرانی که دختران خود را زنده به گور می‌کنند، مورد بازخواست قرار می‌گیرند.
در آیاتی پسران مورد مذمت قرار گرفتند مثل پسر نوح، پسر آدم و پسران یعقوب و البته پسر لقمان هم تحسین شده است و درباره دختران تحسین دیده می‌شود، مانند نظر مثبت قرآن به دختران حضرت شعیب (ع)، حضرت مریم (س)، بلقیس و مادر و خواهر حضرت موسی (ع). همسر حضرت لوط هم از زنانی است که در قرآن از او به خوبی یاد نشده است. قرآن به هیچ یک از جنسیت‌ها بر دیگری برتری نمی‌دهد، بلکه زن و مرد از دیدگاه قرآن یکسان هستند. اگر هر کدام از آن‌ها بیشتر مورد توجه قرار بگیرد، باز هم ظلم است.
عقیده ناپسندی در عصر نزول وجود داشت که پسران را برتر از دختران می‌دانستند. آیا در قرآن کریم در مقابل این تفکر، آیاتی وجود دارد؟
بله، در سال دوم هجرت چهار سوره است که اولین آن سوره نجم است و عقیده مشرکان را نشان می‌دهد که فرزند پسر را جنس خوب و ماندگار برای خودشان می‌دانستند و معتقد بودند که فرزند دختر برای خداوند است. در سوره عروج هم دیدگاه یکسانی درباره زن و مرد مومن بیان می‌شود و اینکه آزار زنان و مردان مومن عذاب اخروی دارد، نه اینکه جنسی را بر جنس دیگر برتری بدهد.
در سوره اعراف، حقیقت آدم را ذکر می‌کند؛ البته دیدگاه‌های مختلفی درباره قصه حضرت آدم وجود دارد. در این سوره، خداوند بحث خلقت آدم را مطرح می‌کند که شیطان هر دو را فریب می‌دهد، در حالی که برخی به اشتباه می‌گویند شیطان ابتدا حوا را فریب داد و حوا هم آدم را فریب داد. در سال چهارم هم چهار سوره و ۲۳ آیه درباره زنان داریم؛ یکی سوره حضرت مریم و باردار شدن مادر ایشان است که مادر حضرت مریم (س) او را نذر معبد می‌کند، چون فکر می‌کرده که پسردار خواهد شد؛ یا می‌توان به گفت و گوی امام حسین (ع) و حر بن ریاحی اشاره کرد و اینجاست که متوجه می‌شویم مادر نام فرزند خود را انتخاب می‌کرده است به این دلیل که امام حسین (ع) به حر می‌گوید تو آزاده‌ای مانند اسمی که مادرت روی تو گذاشته است.
در سال چهارم، برای اینکه دید غلط رایج در جامعه جاهلی آن زمان را تغییر دهد، این آیات نازل می‌شود، چون گفتیم که آیات در متن زندگی مردم شکل می‌گرفتند. حتی روایتی از پیامبر (ص) نقل شده که زنان به ایشان شکایت می‌برند برای اینکه همسرانشان آن‌ها را کتک می‌زنند و پیامبر (ص) هم به یکی از آن‌ها می‌گوید تو هم برو همسرت را قصاص کن و برای اینکه جامعه جاهلی عرب در آن زمان متشنج نشود، خداوند آیه‌ای را بر پیامبر نازل می‌کند.
در قرآن کریم در موارد گوناگونی به زنان مؤمنه اشاره شده است. تحلیل شما درباره این آیات چیست؟
در سال چهارم ۱۷ آیه و سه سوره درباره زنان نازل می‌شود که مربوط به داستان حضرت موسی (ع) و تصمیم مادر و خواهر ایشان است. در این سال هم سه سوره و ۳۲ آیه به این موضوع پرداخته است؛ به صالح بودن همسر فرعون اشاره می‌شود و قدرت تصمیم گیری و عملکرد دختران حضرت شعیب مورد توجه قرار می‌گیرد. ملکه صبا که زنی پادشاه است به حضرت سلیمان خبر می‌دهد و در سرزمین او نعمت به وفور پیدا می‌شود. درواقع درباره پادشاهی یک زن هم قرآن نظر مثبتی دارد و نقطه کوری در این مسئله نیست.
این آیات را به چند دسته می‌توان تقسیم کرد؟
آیات درباره حوزه مدیریت زنان به سه بخش خانواده، اجتماع و سیاست تقسیم شده است و درباره هر سه این حوزه‌ها نمونه‌هایی در قرآن داریم؛ در حوزه خانواده به مادر و خواهر حضرت موسی (ع)، درباره مدیریت اجتماعی به دختران حضرت شعیب و در حوزه سیاست نیز به بلقیس و دور اندیشی او در این عرصه اشاره می‌شود. دیدیم که دختران حضرت شعیب چطور از قدرت تصمیم گیری برخوردار بودند و زندگی پدر خود را هم مدیریت کردند.
در سال هشتم، احسان به والدین (در سوره احقاف) مورد توجه قرار می‌گیرد؛ قرآن، نیکی به پدر و مادر را یکسان می‌داند و نمی‌گوید که به کدام یک از والدین خود بیشتر نیکی کنید؛ البته اشاره می‌کند که مادر برای فرزند خود زحمت بیشتری می‌کشد. در سال نهم، سه سوره و هشت آیه داریم که عقیده مشرکان را عنوان می‌کنند که داشتن فرزند پسر را بهتر و برتر می‌دانستند و معتقد بودند که فرشتگان دختر هستند و دختر برای خداوند است. در این سال هم دوباره به عقیده مشرکان درباره فرزند دختر و پسر پرداخته و آفرینش زن و مرد مطرح می‌شود. در سوره زخرف، کسانی که از شنیدن خبر دختر دار شدنشان چهره آن‌ها سیاه و خشمگین می‌شود، مذمت می‌شوند.
در این سال‌ها آیات به فلسفه ازدواج و تشکیل خانواده می‌پردازند که این موضوع در سوره روم مطرح می‌شود. با ایجاد مودت و رحمت میان خانواده، پرونده آیات مکی بسته می‌شود. بحث‌ها در سوره‌های مدنی به سمت اجتماعی شدن و ایجاد قوانین و مقررات پیش می‌رود؛ برای مثال موضوعات آیات قرآن حول محور طلاق، ازدواج، قصاص و... است، حتی برای توضیح موضوع عادت ماهانه زنان، از تعابیر بسیار لطیف استفاده می‌شود. به طور طبیعی جامعه جدیدی در حال شکل گیری است و سؤال‌ها و پرسش‌های افراد جامعه نیز به روزتر می‌شود.
حتی در موضوع طلاق زنانی که دخل و تصرف کمی در اموال دارند و مهریه‌ای برای آن‌ها تعیین نشده است، گفته می‌شود که مهریه باید به اندازه زنان همتای آن‌ها پرداخت شود. قرآن اشاره دارد به اینکه او را تجهیز کنید تا معطل و معلق نباشد و بتواند برای خود زندگی تشکیل دهد. در سوره بقره به طور مفصل به مسئله زنان پرداخته شده است و این موضوع ۲۹ آیه را تشکیل می‌دهد. در این سوره به شهادت زن و مرد هم اشاره می‌شود، اما گفته نشده که مرد شهید، جایگاه بهتری در بهشت نسبت به زن شهید خواهد داشت.
در سال هفتم، در دو سوره طلاق و نور به این موضوع به تفصیل پرداخته شده است. سوره نور هم مانند سوره‌های احزاب، بقره و نسا بیشترین آیات مربوط به مسائل زنان را دارد. همچنین در سوره نور بحث پوشش، پوشش زنان سالخورده و ازدواج با همتا و مسائلی از این قبیل مطرح می‌شود. در سال هشتم هم ۱۶ آیه به موضوع زنان پرداخته است و مسائل قیامت بیان می‌شود. در سوره تحریم، دو زن، الگو و نمونه‌ای برای همه مؤمنان، معرفی می‌شوند؛ یکی حضرت مریم (س) و دیگری همسر فرعون که ادعای خدایی می‌کرد؛ این دو زن در سخت‌ترین شرایط توانستند به درجه عالی برسند که نمونه‌ای برای همه، نه فقط برای زنان هستند. در سال نهم، آیات مربوط به حد سرقت ذکر می‌شود و در سال دهم نیز در سوره توبه، مباحثی درباره آخرت و زنان و مردان منافق مطرح می‌شود.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
