شیرین سیدی،هانیه مشتاق| ساختمان بانک ملی مشهد که حدود هشتاد سال عمر دارد و 16 اسفند 1384 با شماره 14359 به ثبت‌ملی رسیده، روی میدان ارگ ساخته شده است؛ زمینی که به شهرداری مشهد تعلق داشته است و بعدها با پول فروش آن، عمارت فعلی شهرداری را خریده‌اند. این ماجرا البته در این چند خط خلاصه نمی‌شود و فرازونشیب‌های بسیاری را پشت سر گذاشته که سیاهه آن در اسناد موجود در سامانه اسناد تاریخ و توسعه شهری شهرداری مشهد ثبت است. با ما همراه باشید و در چند خط قصه این معامله تاریخی را که منجر به ساخت بنای بانک‌ملی شد بخوانید.
میدان ارگ، از رونق تا رکود
ارگ مشهد از اوایل دوره قاجار تغییر ماهیت داد و از قلعه‌ای نظامی به مرکزی حکومتنشین بدل شد. در کتاب «گزارش مکتب شاپور» که به سال 1313 خورشیدی تهیه شده، در توصیف این میدان آمده است: «در سه قسمت میدان، سه خیابان سوارهرو احداث‌شده، وسط آن مشجر است و اطرافش گل‌کاری شده است. آلاچیقی در میان آن است که محل موزیک‌چیان بوده و اکنون کافه است. عمارات و دوایر نیز شامل اداره شهرداری، پست و تلگراف‌خانه، عمارت ارکان حرب، اداره نظمیه و اداره گمرک است.»
کمی پس از این توصیف و نمایش روزگار آبادان میدان ارگ، این محدوده با انتقال هر‌کدام از این دوایر به مکانی دیگر رونق خود را از دست داد. اما اجازه دهید پیش از آنکه به موضوع تصمیم شهرداری برای فروش میدان ارگ بپردازیم، توصیف «حسین مسعودی»، نوه دومین شهردار مشهد، را که در تابستان 1320 به مشهد سفر کرده بود از میدان ارگ بخوانیم. او می‌نویسد: «ارگ... رونقش را از دست داده... حالا آن خفگی سابق باغ‌ملی نصیب ارگ شده [است]. درختهای نامرتب زرد، نشان می‌دهد که مواظبت چندانی از آن نمی‌شود و گویا قسمتی از آن را میخواستهاند بانک ملی بسازند ولی هنوز دست‌‌به‌کار نشدهاند.»
بانک ملی، پیروز مزایده میدان ارگ
آن دوران، میدان ارگ جزو املاک شهرداری مشهد بوده و محمدعلی روشن، شهردار مشهد (طی سال‌های 1316 تا 1319خورشیدی)، آگهی فروش آن را مهر 1317خورشیدی در چند نوبت منتشر می‌کند. در این آگهی چنین آمده است: «زمین محوطه باغ ارگ شامل اراضی قابل استفاده پس از وضع پیادهرو اطراف میدان و نهر مجاور آن، معادل 12هزار‌و228هزار‌و228 مترمربع است و اگر نهرهای مجاور اراضی هم ضمیمه زمین شود، به مساحت آن افزوده خواهد شد. این زمین به‌صورت یکجا و با ارزش متری هشتاد ریال به‌صورت نقد به فروش می‌رسد. مقرر بود مزایده 24مهرماه (اشتباها در آگهی 21 قید شده بود که بعدا اصلاح شد) برگزار شود اما در نهایت مزایده حضوری 30مهر برگزار شد.»
پس از انتشار این آگهی، در 16مهرماه1317خورشیدی، بانک ملی ایران (شعبه مشهد) آمادگی خود را برای شرکت در مزایده این زمین با قیمت متری 81ریال اعلام و دو شخص حقیقی هم برای حضور در این مزایده اعلام آمادگی می‌کنند؛ نخستینشان «آذرخشی»، مدیر بنگاه راموز و شرکت سفال، است که روز 20مهرماه اعلام آمادگی کرده و در اعلانی هم آورده که حاضر است زمینهای ارگ را به قرار متری 85.5 ریال بخرد و هم‌زمان یک وثیقه بیست‌هزار‌ریالی هم برای شهرداری مشهد ارسال می‌کند. دومین نفر «جعفر برزگر» است که او نیز با ارسال وثیقه، اعلام آمادگی می‌کند و قیمت زمین‌ها را بالاتر می‌برد و می‌گوید که حاضر است برای میدان ارگ، به قرار متری 92ریال وجه نقد پرداخت کند.
28مهرماه همین سال اما بانک ملی اعلام می‌کند با همین مبلغ 92ریال حاضر است پای معامله بیاید و آماده است که تا 20 آبان‌ماه قیمت میدان را به‌صورت کامل پرداخت کنداما بنا به ضوابط اداری خود حاضر به شرکت در مزایده به‌صورت حضوری نیست.
با بالا رفتن درخواست‌ها، شهردار وقت مشهد باید تصمیم بگیرد که با کدام شخص حقیقی یا حقوقی پای معامله بنشیند. از سیاهه اسناد مشخص است که پس از این درخواست‌ها شهردار چند جلسه با خریداران گذاشته و یک مزایده دیگر هم برگزار کرده است. در گزارشی که شهردار مشهد از فرایند مزایده میدان ارگ داده، چنین آمده است: «ابتدا 24مهرماه مزایده برگزار شد و با وجود اینکه آقای برزگر رقم بیشتری را پیشنهاد داده بود، برای نفع شهرداری مقرر شد یک مزایده دیگر بین برزگر و آذرخشی برگزار شود. در مزایده جدید، آذرخشی مبلغ نودودوو‌نیم ریال را پیشنهاد داده و پذیرفته شده بود. جهت اطمینان از معامله از آذرخشی خواسته بودند ظرف پنج روز تضمینی معتبر برای پرداخت ارائه کند اما تا دو هفته بعد هم خبری از این تضمین نشد.»آذرخشی هم در نامه‌ای که اول آذرماه به شهردار مشهد می‌نویسد، ضمن اشاره به بیماری خود و تقارن بازه اعلام‌شده با ایام ماه رمضان که ساعات کاری بازار تغییر کرده است، فرصت را برای تهیه این وجه ناکافی می‌داند و درخواست مهلت می‌کند؛ درخواستی که البته مورد موافقت قرار نمیگیرد.
به این ترتیب از بانک ملی که تنها پیشنهاد‌دهنده باقی‌مانده بود، خواسته می‌شود مدت انقضای پیشنهاد خود را تمدید کند. در نهایت اراضی میدان ارگ با همان قیمت واحد متری 81ریال به بانک فروخته می‌شود و تأیید انجام این معامله هم در جلسه هیئت وزیران که 30آذرماه 1317 خورشیدی برگزار می‌شود، به تصویب می‌رسد.
وقتی پای استاندار به میان آمد
از این پس فرایند اداری مساحی (اندازه‌گیری ملک)، تنظیم سند و پرداخت وجه آغاز می‌شود. 17دی‌ماه1317 مساحی زمین انجام می‌گیرد که در آن، اضلاع زمین 115 در 134 مترمربع (برابر زمین عرصه بانک ملی کنونی) و مساحتش بیشتر از مقدار اولیه و 15هزار‌و508 مترمربع برآورد می‌شود.
در ادامه، پاکروان، استاندار خراسان، درخواست می‌کند بهای میدان ارگ که با مساحت جدید، برابر یک‌میلیون‌و256هزار‌و148ریال بوده است، برای خرید زمین و همچنین ساخت عمارت جدید شهرداری (همین ساختمانی که اکنون در میدان شهداست) به‌طور امانی در بانک گذاشته شود. همچنین قید شده است که دو‌طرف قرارداد هر‌کدام نصف هزینه ثبت را که 4هزار ریال است، بپردازند.اما این حق‌الثبت با‌توجه‌به درنظر گرفته نشدن آن در بودجه سالانه شهرداری، خود سبب نامهنگاریهای دیگری میان بانک و شهرداری می‌شود تا اینکه در نهایت 26دی‌ماه 1317 خورشیدی، این معامله به سرانجام می‌رسد و قرارداد فروش بین «معزز عطاردی»، نماینده شهرداری، و «حسین دیلمی»، نماینده بانک ملی، منعقد می‌شود.
شهرداری هم چک خود را دریافت می‌کند و چنان‌که گفته شده، چون فرایند خرید زمین برای عمارت شهرداری چندماهی به طول میانجامیده است، پول برای شش ماه در بانک سپه گذاشته می‌شود تا شهرداری نیز از فرع متعلقه به آن بهرهمند شود.
این فرع، سودی 6درصدی است که طی 16 اسفند1317 تا 16شهریور 1318 به شهرداری تعلق می‌گیرد.
برای آخرین مرحله معامله هم باید گفت از نامه تیرماه 1319 درخصوص نحوه پرداخت وجوه ساختمان شهرداری چنین برمیآید که حدود هفده فقره چک در نیمه دوم سال 1318خورشیدی، برای خرید عمارت شهرداری پرداخت شده و مابقی را که 72هزار‌و573 ریال میشده است، شهرداری از بانک سپه مطالبه کرده است
سرنوشت تلخ «دکه آجیل‌فروشی» و «درختان اقاقیا» پس از فروش
جالب است بدانید، تنها سازه این اراضی در زمان واگذاری، یک دکه آجیل‌فروشی بوده که ماهانه سی ریال به شهرداری اجاره پرداخت میکرده است. بانک درخواست می‌کند این اجاره از 26دی‌ماه 1317 -که این ملک به بانک فروخته شده است- به بانک پرداخت شود؛ اما شهردار مشهد با استدلال پرداخت حقالارض، پیشنهاد می‌کند نصف این اجاره -که تا پایان مردادماه1318 برابر 107ریال میشده است- به بانک پرداخت شود و باقی به شهرداری برسد. این موضوع را در نهایت بانک پس از مکاتبات طولانی می‌پذیرد اما با آجیل‌فروش و شهرداری نیز اتمام حجت می‌کند تا آبان‌ماه این دکه از اراضی بانک خارج شود. در ادامه، شهرداری تصمیم می‌گیرد که دکه را به جنب کافه باختر در سوی دیگر خیابان پهلوی منتقل کند اما چون این اقدام عملی نبوده، این دستور پس از مخالفت مسئولان مربوط، بایگانی می‌شود.
در ادامه بانک که قصد داشته است ساخت بنای ساختمان جدیدش را در اسفند 1319 آغاز کند، برنامه‌هایش عملی نمی‌شود و تا خردادماه سال 1320 اقدامی انجام نمی‌دهد. همین می‌شود که شهرداری در این روز، برای تعیین‌تکلیف زمین، نامه‌ای می‌نویسد و از بانک می‌خواهد با‌توجه‌به اینکه زمین میدان ارگ، سبب بدمنظر شدن مرکز شهر شده است مقدمات ساختمان آن فراهم شود یا حداقل با محصور کردن آن شرایطش را بهبود بخشد. اوضاع آشفته تابستان 1320 و پس از آن اشغال مشهد به دست متفقین اما اوضاع را از آنچه بود، بدتر و کار ساختمان بانک را تا سال 1323 متوقف می‌کند.
در این زمان استاندار در نامه‌ای به کفیل شهرداری نوشته که چون اشجار این عرصه متعلق به شهرداری است باید نسبت به مراقبت آن اقدام شود و آبیاری درختان به‌صورت منظم انجام شود.
شهرداری سال 1324هم در خصوص گل‌کاری میدان درخواست می‌دهد اما به‌دلیل آغاز مطالعات ساخت بنا، گل‌کاری محوطه نیز منتفی می‌شود.
آذرماه سال 1325 دوباره مقرر می‌شود ساختِ ساختمان بانک‌ملی آغاز شود؛ به‌همین منظور بانک ملی در نامه‌ای از شهرداری می‌خواهد که درختان داخل میدان را خارج کنند و البته تعدادی از آن‌ها را بانک خریداری خواهد کرد. در نهایت 17دی‌ماه 1325 زمین برای آغاز ساخت، تحویل نماینده بانک ملی می‌شود. از حدود 20اردیبهشت‌ماه 1326 ساخت بنا شروع می‌شود؛ زیرا در نامه 26 اردیبهشت‌ماه گمرک که از نبود پیادهرو در خیابان مابین آن اداره و بانک ملی گلایه کرده، قید شده ساخت آن از هفته قبل آغاز شده است. 19خردادماه برزن یک شهرداری مقدار 534کیلو درخت و سرشاخه اقاقیا را از محوطه میدان ارگ قطع و جمعآوری کرده است تا فراید ساخت انجام شود. از نامه 30تیرماه 1326 نیز که درخصوص فروش مازاد آجرهای مستعمل در کارگاه به شهرداری زده شده است برمیآید در این زمان ساخت بنا در مراحل پایانی بوده است.