رضا سلیمان نوری|تصور اغلب افراد این است که همه کوچه‌ها و مسیرهای محدوده بافت قدیمی شهر عمری دراز دارند اما هستند کوچه‌هایی در این محدوده که هنوز دوران سکونت در آن‌ها به صد سال نرسیده است. کوچه شهیدهاشمی‌نژاد8، یا کوچه ناظر، یکی از همین کوچه‌هاست. این کوچه که متصل‌کننده دو خیابان شهیدهاشمی‌نژاد و آیت‌ا...عبادی است قدمتی کمتر از هشتاد سال دارد. کوچه شهیدهاشمی‌نژاد8 نسبت به بسیاری از مسیرهای بافت قدیم مشهد جوان محسوب می‌شود اما در همین دوران پستی و بلندی‌های بسیاری به خود دیده و برهمین‌اساس یادگارهای ارزشمندی را میزبانی می‌کند؛ یادگارهایی که در بین آن‌ها امضای مرحوم عبدا...ناظر بر پای برگه فروش برخی از املاکی‌های کوچه آن، کتیبه یادگارمانده از استاد محمدحسن بیوکی، مشهور به رضوان، هنرمند بزرگ طراح و خوش‌نویس معاصر آستان‌قدس‌رضوی، و صد‌البته حسینیه و کتابخانه به‌یادگار‌مانده از مرحوم طبسی، تولیت اسبق آستان‌قدس‌رضوی، جایگاه ویژه‌ای دارند.
از کوچه «فوزیه» تا کوچه «میرزای ناظر»
نخستین‌نام رسمی مسیر کوچه شهیدهاشمی‌نژاد8، حدود سال 1310 خورشیدی برای آن برگزیده شده است. در اسناد این دوره (سال 1310خورشیدی) بخش ابتدایی این کوچه (هاشمی‌نژاد8) و همچنین کوچه رو‌به‌روی آن (شهیدهاشمی‌نژاد9 فعلی) با نام «کوچه باغ‌نو» شناخته می‌شده‌اند.
این نام تا حدود سال 1330 تنها نام معرف این مسیر بود اما پس‌از‌آن کوچه مورد‌نظر به نام مالک عمده زمین‌های آن، یعنی مرحوم عبدا... رضوی، مشهور به عبدا...میرزای‌ناظر به‌عنوان «کوچه ناظر» شناخته شد. این‌عنوان از چنان جایگاهی در نزد مردم برخوردار بوده است که به‌رغم گذشت بیش از هفتاد سال از آن دوران، هنوز هم بر تابلوی ورودی کوچه از هر دو سوی آن حک شده است. این در حالی است که در این دوره زمانی به‌نسبت طولانی و بر‌حسب شرایط، نام‌های دیگری هم از سوی مقامات رسمی یا مردم برای معرفی این کوچه استفاده شده است.
کوچه «ناظر»، یادگار باغات مشجر «بالاخیابان»
نخستین‌نام رسمی این مسیر پس از عنوان دائمی ناظر، کوچه فوزیه12 بود که اندکی بعد به عشرت‌آباد12 تغییر کرد و در نخستین سال‌های پس از پیروزی انقلاب به شهیدهاشمی‌نژاد12 تبدیل شد. در ادامه، اجرایی شدن طرح عظیم بهسازی‌و‌نوسازی میدان‌شهدا در سال‌های میانه دهه80 و حذف برخی از کوچه‌های ابتدایی خیابان هاشمی‌نژاد در جریان اجرای این طرح سبب شد که شهرداری در سال‌های اخیر شماره این کوچه را از 12به8 تغییر دهد.
از سوی دیگر، سکونت مرحوم آیت‌ا...واعظ‌طبسی (نخستین تولیت آستان‌قدس‌رضوی پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی) در این کوچه سبب مشهور شدن این مسیر به کوچه آقای طبسی هم شد. مجاورت کوچه با تنها‌پمپ‌بنزین محدوده میدان‌شهدا و وجود خیریه مشهور محبان‌الرضا(ع) در فاصله‌ای اندک از این کوچه نیز باعث شهرت آن به دو نام کوچه کنار پمپ‌بنزین و کوچه کنار محبان‌الرضا(ع) در بین مردم شد. سرانجام اینکه اتصال بخش انتهایی کوچه با خیابان خواجه‌ربیع سابق (آیت‌ا...عبادی فعلی) باعث نصب تابلوی خواجه‌ربیع9 در سال‌های قبل از دهه90 قرن گذشته و عبادی9 در سال‌های پس از آن در انتهای این کوچه شد.
درست است که کوچه ناظر از مسیرهای به‌نسبت جدید مشهد قدیم محسوب می‌شود ولی نشان آن در نقشه سال 1248 خورشیدی پیداست. در‌واقع این محدوده در دوره قاجار، بخشی از پهنه وسیع موسوم به باغات مشجر بالاخیابان مشهد است. وضعیت این محدوده در سال‌های پایانی حکومت قاجارها بر ایران تفاوت اندکی با سال‌های میانی این دوران پیدا کرد؛ در نقشه سال 1303 مشهد دو کوچه کوتاه شمالی‌جنوبی و غربی‌شرقی که بر هم عمود هستند در محدوده کنونی کوچه ناظر دیده می‌شود که هر دو راه ارتباطی حاشیه باغ‌های کوچک منفک‌شده از محدوده بزرگ باغات مشجر بالاخیابان هستند.
رشد کوچه «ناظر» در دوران پهلوی‌ها
نیمه نخست قرن14خورشیدی را باید دوره ایجاد و رشد کوچه ناظر لقب داد. در دو دهه نخست این دوره زمانی به‌تدریج بر اثر تقسیم مداوم باغ‌های بزرگ محدوده به باغ‌های کوچک‌تر، کوچه‌های فرعی متصل به مسیر اصلی شکل گرفتند. سپس با ایجاد خیابان خواجه‌ربیع (خیابان آیت‌ا...عبادی فعلی) محدوده انتهایی آن از کوچه حوض لقمان جدا شد و در سال‌های انتهایی دهه20 با تکمیل خیابان فوزیه (عشرت‌آباد فعلی) این کوچه از کوچه و محله پاچنار منفک و به مسیری کاملا مستقل تبدیل شد.
بر‌این‌اساس، در‌حالی‌‌که در نقشه سال 1325 مشهد، مسیر این کوچه تقریبا همان مسیر ترسیم‌شده در نقشه سال 1303 است، در نقشه سال 1333 شهر، وضعیت بسیار متفاوت است. در این نقشه، کوچه ناظر شامل یک مسیر اصلی شرقی به غربی است که دو خیابان فوزیه و خواجه‌ربیع را به هم متصل می‌کند.
پس از انقلاب اسلامی
تغییرات ایجاد‌شده در کوچه ناظر در سال‌های پس از انقلاب را می‌توان حاصل سه عامل مختلف دانست:
1- تغییر شرایط زندگی در شهر مشهد و نیاز بیشتر به بلندمرتبه‌سازی یکی از این عوامل است که باعث تبدیل به احسن شدن بسیاری از پلاک‌های قدیمی این کوچه خاصه در مسیر اصلی آن شده است. این تغیرات باعث شده است اکنون از بدنه دهه30 کوچه تنها یک پلاک در بخش جنوبی و یک پلاک در بخش شمالی کوچه دیده شود. البته این به غیر از پلاک‌های ارزشمند قدیمی داخل فرعی‌های کوچه، خاصه فرعی‌های ناظر1 و ناظر9 است. در ناظر1 و محدوده خانه قدیمی مرحوم آیت‌ا...طبسی هنوز چندین پلاک دهه40و50 خورشیدی دیده می‌شود و در کوچه ناظر9 هم یک پلاک دارای کتیبه نوشته‌شده توسط مرحوم رضوان و یک دالان کوچک دارای دو در ورودی وجود دارد؛ همچنین در میانه فرعی ناظر7 هم یک خانه ساخته‌شده در دهه40 قابل‌رؤیت است که می‌توان از آن با عنوان باریک‌ترین خانه کوچه ناظر یاد کرد.
2- اجرای طرح نوسازی‌و‌بهسازی میدان شهدا دومین عامل ایجاد تغییرات عمده در این کوچه است. تخریب برخی پلاک‌های مسکونی در این طرح باعث افزایش اقبال ساکنان قدیم محدوده میدان شهدا به سکونت در این کوچه و در نتیجه تخریب خانه‌های حیاط‌دار و ایجاد آپارتمان در آن شد؛ همچنین بر اثر اجرای این طرح پمپ‌بنزین مجاور کوچه تخریب و تبدیل به ساختمان اداری آستان‌قدس‌رضوی شد. این تخریب خود عامل اتصال کوچه هاشمی‌نژاد6 کنونی‌و10قدیم -از طریق تخریب یکی از پلاک‌های قدیمی کوچه ناظر- با این کوچه و ایجاد یگانه فرعی جنوبی آن شد.
3- دیگر عامل ایجاد تغییرات عمده در این کوچه در سال‌های پس از انقلاب، اقدامات مرحوم آیت‌ا... طبسی بود. او به‌تدریج و با بخشی از پول حق تولیت خود، تعدادی از پلاک‌های مجاور منزل مسکونی‌اش را خرید و سپس با تجمیع آن‌ها و ساخت بنایی جدید کتابخانه و حسینیه امام‌رضا(ع) را در سال 1382 ایجاد کرد.
این ساختمان در قالب دو سالن در طبقات زیرین و همکف و پنج دستگاه واحد مسکونی در سه طبقه احداث شد و به منظور تعظیم و ترویج شعایر مذهبی و برگزاری مجالس تبلیغی و ترویجی در ماه مبارک رمضان، محرم و صفر و مناسبت‌های اعیاد و موالید و وفیات حضرت رسول‌اکرم(ص)، صدیقه‌طاهره(س) و ائمه‌معصومین(ع)، وقف آستان‌قدس‌رضوی شد. ایجاد این مجموعه باعث ظهور یک فرعی جدید بن‌بست در بخشی شمالی کوچه شد که اکنون به‌عنوان ناظر1 شناخته می‌شود.
نامداران کوچه «ناظر»
مرحوم آیت‌ا...عباس واعظ‌طبسی، نخستین نماینده ولی‌فقیه و همچنین تولیت آستان‌قدس‌رضوی پس از انقلاب، را باید شناخته‌شده‌ترین ساکن این کوچه در سال‌های اخیر دانست. او پیش از پیروزی انقلاب‌اسلامی با گرفتن 15هزار تومان وام از بانک و با معماری مرحوم عزیزیان، پدر همسرش، خانه‌ای را در فرعی ناظر1 ساخت و تا زمان فوتش در آن ساکن بود.
مرحوم عبدا...رضوی یا همان میرزای‌ناظر دیگر فردی است که نام او با این گذشته کوچه گره خورده است. هرچند او هیچ‌گاه ساکن رسمی این کوچه نبود اما بخش بزرگی از زمین‌های این کوچه از املاک وی محسوب می‌شدند.
مرحوم صادق‌زاده، محضردار نام‌آشنای محدوده چهارراه خواجه‌بیع در سال‌های نه‌چندان‌دور، و مرحوم وفادار، قصاب شناخته‌شده همان محدوده، نیز از دیگر افرادی هستند که سال‌های بسیاری در این کوچه زیسته‌اند. منزل مسکونی هر‌دوی این افراد در دهه اخیر توسط اعضای هیئت جان‌نثاران حضرت‌ابوالفضل(ع) چهارراه خواجه‌ربیع که در اصل هیئت مذهبی صنف شعرباف و قالی‌باف مشهد بوده از ورثه خریداری و تبدیل به مکانی برای برگزاری محافل عزای حسینی شده است.
حجت‌الاسلام شیخ‌مصطفی درایتی، مشاور رئیس‌جمهور ایران حدفاصل سال‌های 1376 تا 1384، نیز یکی‌دیگر از ساکنان شناخته‌شده این کوچه است که اکنون در طبقه پایین منزل خود مؤسسه فرهنگی الجواد(ع) را مدیریت می‌کند.
خاندان‌های عظیمی، علیزاده، افشاری، احمدی، اخلاقی، عابدینی و محمودی هم از دیگر خانواده‌هایی هستند که هر‌کدام مدتی در این کوچه سکونت داشته‌اند و هنوز برخی از اعضای آن‌ها سکونت دارند. سرانجام اینکه خانواده منتجبی که نام فرزند شهیدش، یعنی شهید‌مهدی منتحبی، در کنار عنوان تابلوی بن‌بست ناظر1 حک شده است هم از خاندان‌های قدیمی ساکن این مسیر محسوب می‌شوند.