بنیامین یوسف‌زاده
خبر نگار
در دو‌سه هفته اخیر گوشه‌وکنار کشورمان، تجلی‌گاه همدلی ایرانیان دربرابر ظلم دشمن متجاوز به خاک آباواجدادی‌مان شده بود؛ همدلی و احساسی که از میزبانی‌های مهربانانه تا حمایت‌های مالی و غیرمالی به آسیب‌دیدگان این یورش ناجوانمردانه رژیم کودک‌کش صهیونیستی، قاب‌های زیبایی را در جای‌جای میهنمان به تصویر کشید؛ احساسی که احتمالا هرچه جلوتر برویم، مصداق‌های بارزتری از آن را خواهیم دید و شاید یکی از مهم‌ترین این مصادیق، در لزوم همدلی هرچه بیشتر مردم در مدیریت مصرف انرژی و منابع موردنیاز در روزهای گرم سال، نمایان باشد. ایران، تابستان گرمی را آغاز کرده است و افزایش دمای هوا درکنار کمبود ذخایر آب شرب همانند سال‌های گذشته، شرایط تأمین این مایع حیاتی را برای نقاط مختلف کشور به‌ویژه ساکنان پهنه خشک و کم‌آب شرقی، سخت‌تر کرده است. مشهد هم از این قاعده مستثنا نیست و شرایط اقلیمی حاکم و همچنین ورود این دشت به چهارمین سال خشک‌سالی پیاپی، حکایت از بحرانی بودن وضعیت تولید و تأمین پایدار آب در این شهر دارد؛ موضوعی که به‌گفته حسین اسماعیلیان، مدیرعامل آبفای مشهد، میزان کسری مخزن تابستانه را در این شهر به هزار لیتربرثانیه افزایش داده و عدد آن را به 5هزار رسانده است.
47درصد کاهش بارندگی
مدیرعامل آبفای مشهد با بیان اینکه مشهد در وضعیت خشک سالی شدید قرار دارد، می گوید: میزان بارش های این شهر در سال آبی جاری تا تاریخ 25خرداد فقط 123میلی متر بوده است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، 47درصد و در مقایسه با دوره بلندمدت 40درصد کاهش را نشان می دهد؛ به معنای دیگر در کل سال گذشته تقریبا 258میلی متر بارندگی داشته ایم و این رقم در دوره بلندمدت، 185میلی متر ثبت شده است.
اسماعیلیان به خِسَت آسمان در سه ماهه ابتدایی سال جدید هم این گونه اشاره می کند: از ابتدای امسال تاکنون در حد پنج تا شش میلی متر در مشهد بیشتر بارندگی نداشتیم. در این میان، مشهد وضعیت شکننده تری هم نسبت به مجموع استان دارد. متوسط بارش های استان در سال آبی جاری حدود 126میلی متر بوده است که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته، 22درصد و نسبت به دوره آماری بلندمدت 30درصد کاهش دارد.
او به این نکته هم گریزی می زند که متوسط دمای هوای شهر مشهد نسبت به سال آبی گذشته 1/1درجه سانتی گراد افزایش یافته است و همین موضوع نیز نشان می دهد که تابستان امسال، روزهای گرم تری را درمقایسه با سال قبل داریم که مصرف آب شهروندان را نیز افزایش می دهد.
همین چند روز قبل، احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشک سالی سازمان هواشناسی کشور، در این باره هشدار داده بود که براساس آخرین تحلیل داده های ایستگاهی هواشناسی، میانگین دمای کشور در تیرماه به 7/30درجه سلسیوس رسیده که 3/1درجه گرم تر از حالت طبیعی در این ماه است.
اوضاع وخیم سدهای مشهد
«123میلی متر بارندگی اتفاق خاصی را برای سدها رقم نمی زند. آن قدر بارش ها کم بوده است که اوضاع سدهای تأمین کننده شهر مشهد اصلا جالب نیست». اسماعیلیان این نکته را با ارائه آمار و ارقامی از آخرین دارایی چهار سد اصلی تأمین کننده آب مشهد اعلام می کند و می گوید: درحال حاضر متوسط ذخیره سدهای دوستی، طرق، کارده و ارداک فقط چیزی حدود 8درصد است.
براساس مستندات او درحالی ذخیره آب سد دوستی با ظرفیتی بالغ بر یک میلیاردو250میلیون مترمکعب به 8درصد رسیده که در همین سال آبی گذشته حدود 5/18درصد پرشدگی داشته است. این نکته را هم باید گفت که به واسطه اشتراکی بودن سد دوستی، سهم کشورمان از همین میزان اندک نیز به نصف کاهش می یابد. امسال چیزی فقط حدود 93میلیون مترمکعب آب پشت این سد وجود دارد، درحالی که سال گذشته این رقم 228میلیون مترمکعب بوده است.
با توصیفی که اسماعیلیان می کند، طرق، کارده و ارداک هم وضعیت بهتری ندارند. حجم ذخیره موجود آب این سه سد به ترتیب با 13درصد، 18درصد و 27درصد دارایی، چیزی کمتر از 18میلیون متر مکعب بوده و تقریبا به طور متوسط حجم ذخیره سدهایمان نسبت به مدت مشابه سال قبل، 56درصد کمتر شده است.
حالا شاید بگویید چرا این سدها با این حجم مخزن اندک در زمره مخازن آبی مهم مشهد قرار دارند و چرا با این وضعیت، عطای این احجام آبی را به لقایش نمی بخشیم و انرژی مان را روی منابع آبی دیگر نمی گذاریم؟ پاسخ این سؤال را مدیرعامل آبفای مشهد این گونه می دهد: حجم سدهای طرق، کارده و ارداک به هیچ وجه با سد بزرگی چون «دوستی» مقایسه شدنی نیست اما همین سدها در روزهای اوج مصرف و گرمای هوا، نقش بسیار مهمی در پیک سایی ایفا می کنند و نمی شود به این راحتی از آن ها چشم پوشی کرد.
15پروژه برای عبور از بحران
اسماعیلیان بیان می کند: از مدت ها قبل، کارمان را در زمینه مهار بحران کم آبی آغاز کرده ایم و پانزده پروژه نیز با همراهی و همکاری شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی برای خروج از شرایط اضطرار، برنامه ریزی شده است. از این طرح ها، هشت پروژه ازجمله پروژه انتقال آب از محدوده زاک و ماریان(پشت آرامگاه فردوسی)، جابه جایی چاه های آب مشهد، احداث مخزن و اجرای خطوط آبرسانی داخل شهر با اثربخشی 1920لیتربرثانیه مربوط به شرکت آبفای مشهد بوده که بخشی از آن ها وارد مدار بهره برداری نیز شده است.
پول؛ همچنان مشکل اصلی
وی مشکلات اعتباری را مثل خیلی از طرح های عمرانی در دست اجرا در حوزه های مختلف، مسئله اصلی پروژه های آب وفاضلاب مشهد و استان می داند و ادامه می دهد: مجموع اعتبارات موردنیاز برای طرح های مذکور برای دو شرکت آبفای مشهد و آب منطقه ای استان، چیزی حدود 4هزار میلیارد تومان است، با این حال نحوه و میزان اختصاص اعتبارات این بخش، پیمانکاران را این روزها در سختی و تنگنا قرار داده است. پروژه های شرکت آبفا در صورت تزریق منابع مالی به سرانجام می رسد اما درباره برخی پروژه های شرکت آب منطقه ای باید بگویم اگر پول هم برسد، متأسفانه ممکن است در بازه زمانی اجرای کار به مشکل بخوریم.
اسماعیلیان با اشاره به تصویب 1000میلیارد تومان اعتبار برای پروژه های در دست اجرای آبفای مشهد در انتهای سال گذشته که بخشی از آن نیز اختصاص پیدا کرده است، می گوید: بیشتر اعتبارات این بخش از محل اعتبارات ملی تأمین می شود و بودجههای استانی به آن اندازه نیست که بتواند نیازهای پروژه های آبی مشهد را برطرف کند؛ البته به این نکته هم باید توجه شود که اعتبارات موردنیاز برای شرایط اضطراری صرفا برای دوره گذار از بحران کم آبی نبوده است و کارایی بلندمدت دارد.
چهارمین سال خشک سالی پیاپی
مدیرعامل شرکت آب وفاضلاب مشهد، سالی را که در آن هستیم، چهارمین سال تداوم خشک سالی پیاپی در این شهر اعلام می کند و می افزاید: اگر تا همین پارسال میزان کسری مخزن این شهر در روزهای اوج مصرف آب و گرما چیزی حدود 4هزار لیتربرثانیه بود، امسال این میزان به 5هزار لیتربرثانیه رسیده است که همین افزایش هزارلیتری، خود نشان دهنده بحران پیش روست. از سوی دیگر به صورت طبیعی، تنش آبی در شهرها و کلان شهرهای مختلف به ویژه در نقاط خشک و کم بارش وجود دارد اما آنچه مشهد را در شرایط حادتر قرار می دهد، ادامه یافتن خشک سالی در سال های متمادی است. در همین خراسان رضوی، شهرهایی را داریم که به تازگی وارد تنش آبی شده اند و وضعیت بهتری برای عبور از این بحران دارند اما شرایط تأمین آب در شهری که چهار سال پی در پی در این تنش قرار داشته است، بسیار متفاوت تر از نقاط مختلف است و کار را سخت تر می کند.
چه باید کرد؟
مدیرعامل آبفای مشهد در پاسخ به این سؤال که راهکار چیست و چه باید کرد، رسانه ها و خبرنگاران را نیز در ماجرای حل مسئله آبی سهیم می داند و می گوید: بخشی از مدیریت، دست ما و بخشی دست شماست. قطعا برای برون رفت از بحران کمبود آب که در آن قرار داریم، نمی توانیم بدون مشارکت مردم و تشریح دقیق مسئله توسط رسانه ها پیش برویم. مردم باید تنش آبی را لمس کنند و باید به آن ها اطلاعات کافی در این زمینه داده شود. الان چهارمین سال وجود تنش آبی است اما مردم این تنش را حس نمی کنند؛ چون هم تلاش زیادی برای برطرف کردن کسری موجود شده است و هم ناچار شد ه ایم بیش از پیش، از سفره های آب زیرزمینی استفاده کنیم. درحال حاضر میزان افت چاه های زیرزمینی مان به 10درصد رسیده که عدد بسیار بزرگی است؛ یعنی اگر چاهی در گذشته 15لیتر خروجی آب داشته، امسال به 5/13لیتر رسیده است و این موضوع نشان می دهد که ما از سرمایه و پس انداز آبی خودمان استفاده می کنیم.
جیره بندی، راه علاج نیست
او که در سال های اخیر از مخالفان اصلی جیره بندی آب در شهر مشهد بوده است، همچنان بر باور خود مبنی بر راه چاره نبودن این مسیر تأکید می کند و می گوید: جیره بندی فقط هدررفت آب را بیشتر می کند و به هیچ وجه راه علاج این ماجرا نیست. راهکار اصلی برای مدیریت این حوزه، از مسیر مشارکت و همراهی مردم می گذرد. خیلی ها هنوز فکر می کنند این کاهش بارندگی ها جدی نیست. در همه جای دنیا وقتی در نقطه ای 15درصد کاهش بارندگی رقم می خورد، شرایط سختگیرانه ای برای مصارف لحاظ می شود اما در کشور ما با بیش از 40درصد کاهش بارندگی که عدد بسیار وحشتناکی است، عامل بازدارنده قوی برای کاهش مصرف نداریم. همه ما از مسئولان گرفته تا مردم باید اقدامات بازدارنده ای را برای مهار بحران کم آبی انجام دهیم. درحال حاضر وضعیتی داریم که صرفا باید به مصارف واجبمان بپردازیم و سایر مصارف همچون قالی شویی و موکت شویی های خانگی و کاشت سبزی و صیفی جات در باغچه منازل حذف شود. از سوی دیگر و براساس استانداردها، سهم مصرف آب هر نفر در بخش خانگی با قید اینکه سلامت و بهداشت فرد به خطر نیفتد، روزانه 70لیتر محاسبه شده است اما در مشهد که کمترین سرانه مصرف را هم در کشور دارد، این رقم بیش از 120لیتر در شبانه روز است.
او همچنین به شست وشوی نامتعارف خودرو در منازل اشاره می کند و می گوید: متأسفانه بیشتر شست وشوهای خودرو در خانه انجام می شود که مصرف آب را آن هم در حوزه آب شرب، بسیار افزایش می دهد. متوسط مصرف آب برای شست وشوی خانگی یک خودرو، بیش از 300لیتر است، درحالی که برخی کارواش های مدرن این میزان را حتی به 4لیتر نیز کاهش می دهند؛ البته در بحث کارواش ها هم باید به موضوع بازچرخانی آب توجه شود و ممیزی هایی روی فعالیت آن ها انجام داده ایم.
وی بیان می کند: ازسوی دیگر امروز فرهنگ استخر و جکوزی سازی در ساختمان سازی های ما به یک امتیاز تبدیل شده است که در اقلیم خشکی همچون مشهد، نباید این گونه باشد. گاهی مطالباتی درباره دوشبکه ای شدن آب با تقسیم بندی آب کیفی و آب غیرکیفی مطرح می شود اما باید گفت که درحال حاضر آن قدر منابع آبی نداریم که به این سمت حرکت کنیم.
وضعیت سدهای تأمین‌کننده آب مشهد
(ارداک، طرق، کارده، دوستی)
8 درصد
پر بودن امسال
19 درصد
پر بودن پارسال
40 درصد
کاهش بارندگی مشهد نسبت‌به متوسط بلندمدت
47 درصد
کاهش بارندگی مشهد نسبت‌به سال آبی گذشته
107 میلیون مترمکعب
حجم ذخیره امسال
246 میلیون مترمکعب
حجم ذخیره پارسال
سیمای نازیبای دارایی آبی
مدیر مطالعات پایه آب شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی نیز با آمار و ارقامی که از وضعیت آبی استان ارائه می دهد، به نوعی بر صحبت های اسماعیلیان صحه می گذارد و می گوید: خراسان رضوی دارای چهار حوضه آبریز به نام قره قوم، اترک، کویر مرکزی و نمکزار خواف است که گزارش های بارندگی استان بر مبنای این تقسیم بندی، تهیه و ارائه می شود.
اکبر علی پور، مشهد را در فهرست دشت های حوضه آبریز قره قوم می داند و می افزاید: بارندگی تجمعی سال آبی جاری در این شهر تا تاریخ 27خرداد چیزی حدود 123میلی متر بوده که 47درصد نسبت به سال آبی گذشته و 40درصد نسبت به دوره بلندمدت کاهش داشته است.
به گفته او، دشت مشهد بعد از دشت تربت جام، رتبه کم بارش ترین دشت حوضه آبریز قره قوم را در سال آبی جاری از آن خود کرده است. لی پور حجم مخازن در تراز نرمال استان را بیش از یک میلیاردو500میلیون مترمکعب و حجم آب قابل تنظیم سالیانه آن ها را 910میلیون مترمکعب اعلام می کند و ادامه می دهد: درحالی هم اکنون دارایی تمام سدهای این استان 157میلیون مترمکعب است که سال قبل در همین زمان، 317میلیون مترمکعب حجم ذخیره داشتیم؛ به معنای دیگر حجم ذخیره سازه های آبی استان از 20درصد سال گذشته به کمتر از 10درصد یعنی نصف کاهش یافته است.
مدیر مطالعات پایه آب شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی همچنین حجم ورودی آب به سدهای استان را در دو بازه سال آبی جاری و ابتدای سال به ترتیب 47 و 21میلیون مترمکعب اعلام و اظهار می کند: با این حال میزان خروجی این سدها در دو بخش کشاورزی و شرب، به ترتیب 68 و 31میلیون مترمکعب به ثبت رسیده است.