مهدی عسکری
روزنامه نگار
گفت و گو
طبق اعلام مدیرعامل سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری مشهد، هنوز هیچ نهاد واحد و مشخصی در کشور برای سنجش شاخص‌های شهر هوشمند وجود نداشته باشد اما نمی‌توان به بهانه نبود متولی واحد، از قطار پرشتاب توسعه و هوشمندسازی در کشور غفلت کرد و عقب ماند. حرکت پرشتاب هوشمندسازی که در اصل با هدف مشتری‌مداری، تسهیل در امور، صرفه‌جویی زمانی و مالی، کاهش مصرف سوخت و... در قرن21 روی ریل شهرنشینی افتاده، در برخی کشورها به یک رویه جاری و همیشگی تبدیل شده اما در کشور ما، حتی در برخی کلان‌شهرها، هنوز در مرحله آزمون و خطاست. در جنوب شرق آسیا و بخشی از اروپا اما سال‌هاست که کاغذبازی و نوبت‌های چند‌روزه و چند‌ماهه برای رسیدگی به امور شهروندی به تاریخ پیوسته است. ما نیز چاره‌ای جز سوار این قطار شدن نداریم و این‌ها همه در حالی است که مشهد یکی از شهرهای پیشرو در هوشمندسازی است، اما به گفته محمدرضا سمیعی، مدیرعامل سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری مشهد، هنوز راه درازی تا تکمیل و به‌روزرسانی همه امور داریم، رویه‌ای که باید دائما در حال نو‌شدن باشد.
تحقق شهر هوشمند نیازمند همراهی همه دستگاه‌ها
*به‌طور‌کلی، برای تحقق شهر هوشمند چه کمبودهایی در مدیریت شهری وجود دارد؟
در ابتدا باید یادآور شد که دو مفهوم «شهر هوشمند» و «هوشمندسازی» متفاوت‌اند. شهر هوشمند ابعاد گسترده‌تری دارد و هوشمندسازی در‌واقع بخشی از فرایند کلی تبدیل شدن به یک شهر هوشمند است. به‌عبارت‌دیگر، هوشمندسازی ذیل مفهوم شهر هوشمند قرار می‌گیرد. ما هم در سازمان فناوری اطلاعات شهرداری مشهد، مسئول انجام پروژه‌های هوشمندسازی در شهر هستیم. اما شهر هوشمند نیازمند همکاری همه دستگاه‌های اجرایی شهر است و سازمان فناوری اطلاعات به‌تنهایی متولی شهر هوشمند نیست؛ به‌عنوان‌مثال، ارگان‌هایی مثل بیمارستان‌ها، ثبت‌احوال، پلیس، شرکت‌های برق، آب و گاز، همه مستقل از شهرداری عمل می‌کنند؛ بنابراین، شهرداری برای پیشبرد اهداف شهر هوشمند نیازمند همکاری با این ارگان‌هاست.
شهرداری برای هوشمندسازی از چه زمان وارد میدان شد؟
با وجود اینکه شهرداری نمی‌تواند به‌تنهایی متولی شهر هوشمند باشد، نقش بسیار پررنگی در این زمینه ایفا می‌کند و در همه مسائل مربوط به شهر هوشمند، دستی بر آتش دارد. مشهد از حدود سال1390شمسی، شعار «شهر هوشمند» را مطرح کرده و براساس یک برنامه و شاخص‌های مشخص، در این مسیر گام برداشته است.
دریافت گواهی‌نامه بین‌المللی برای هوشمندسازی در مشهد
*شاخص‌های بین‌المللی، وضعیت هوشمندسازی مشهد را چگونه ارزیابی کرده است؟
مسئولان شهرداری با اطمینان از عملکرد خود، از نهادهای بین‌المللی دعوت کردند شهر را براساس شاخص‌های بین‌المللی ارزیابی کنند. در سال2021، مشهد سومین شهر در منطقه آسیا بود که موفق به دریافت گواهی‌نامهU4SSC (United for Sustainable Smart Cities) شد. این استاندارد توسط اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) و کمیسیون اقتصادی سازمان ملل (UNECE) در سال2016 تدوین شده است و بر پایداری و تاب‌آوری شهرهای هوشمند در سه بُعد اقتصاد، محیط‌زیست و جامعه، تمرکز دارد. از نکات مهم این ارزیایی، فراهم شدن امکان مقایسه مشهد با سایر شهرهای هوشمند دنیا و همچنین امکان استفاده از تجارب سایر شهرهای هوشمند دنیا با زبانی مشترک است. البته در این مسیر سایر استانداردهای مهم جهانی نیز مدنظر قرار داده شده‌اند؛ از جمله استاندارد اتحادیه اروپا که شهرهای هوشمند را براساس شش محور اصلی مردم هوشمند، حکمرانی هوشمند، جابه‌جایی هوشمند (حمل‌و‌نقل هوشمند)، محیط‌زیست هوشمند، اقتصاد هوشمند و زندگی هوشمند ارزیابی می‌کند. شاخص‌های U4SSC و اتحادیه اروپا به‌صورت‌کلی در‌‌یک‌راستا هستند اما در جزئیات تفاوت‌هایی دارند.
*کشورها برای توسعه ICTباید چه زیرساخت‌هایی را فراهم کنند؟
دسترسی به اینترنت پرسرعت، نه لزوما ADSL قدیمی، بلکه فناوری‌های جدیدتر و پوشش آنتن موبایل مناسب در کل شهر، به‌طوری‌که آنتن‌دهی موبایل به یکی از معیارهای مهم برای خرید و اجاره‌خانه تبدیل نشود.
اینترنت خانگی و پهنای باند، شاخص‌های حوزه ICT
طبق نظر U4SSC شاخص‌های فناوری اطلاعات در بخش عمومی شامل چه مواردی هستند؟
U4SSC برای ارزیابی شهرهای هوشمند، شاخص‌های مختلفی را در دو دسته اصلی و پیشرفته در نظر می‌گیرد و آن‌ها را به شکل کمّی بررسی می‌کند. این شاخص‌ها براساس درصد تحقق در چهار سطح عالی، خوب، متوسط و ضعیف دسته‌بندی می‌شوند که شهر مشهد در حوزه ICT در سطح عالی قرار گرفته است. از جمله شاخص‌های حوزه ICT شامل دسترسی به اینترنت خانگی و اشتراک پهنای باند است. شاخص دسترسی به اینترنت خانگی تعیین می‌کند چند‌درصد از شهروندان به اینترنت دسترسی دارند؟ و در این میان شهری که درصد بالاتری داشته باشد، هوشمندتر است. شاخص اشتراک پهنای باند مشخص می‌کند کیفیت دسترسی به اینترنت چگونه است؟ آیا دسترسی به فیبر نوری وجود دارد؟ سرعت اینترنت چقدر است؟ تحقق بیش از 95درصد این شاخص‌ها به معنی سطح عالی در حوزه زیرساخت ICT است، زیرا تحقق بسیاری از شاخص‌های دیگر شهرهای هوشمند وابسته به وجود زیرساختICT است.
*به زبان ساده‌تر، این ارزیابی‌ها و شاخص‌های بین‌المللی چقدر برای مدیریت شهری اهمیت دارند؟
این شاخص‌ها به مدیریت شهری مشهد کمک می‌کنند عملکرد خود را در‌راستای ایجاد شهری با کیفیت بالا برای زندگی شهروندان در حوزه‌های مختلف از جمله ICT بسنجد و پیشرفت خود را نسبت به سال‌های قبل و سایر شهرهای دنیا ارزیابی کند و برای سایر شهرهای کشور الگو و نمونه باشد. البتهICT فقط به زیرساخت محدود نمی‌شود، بلکه در ابعاد محیط‌زیست و جامعه شهر هوشمند هم نقش دارد.
*در حوزه محیط‌زیست چگونه نقش‌آفرینی دارد؟
از جمله شاخص‌های مرتبط با بعد محیط‌زیست، پایش کیفیت هوا، بازیافت زباله و مصرف انرژی است. در‌مورد پایش کیفیت هوا، آیا کیفیت هوا به‌طور‌مداوم پایش می‌شود؟ در مشهد، سنجش مستمر کیفیت هوا در ایستگاه‌های هواشناسی انجام می‌شود، اما شاخص پایش میزان نور ماورای بنفش هنوز در مشهد به‌طور‌کامل انجام نمی‌شود. آیا اطلاعات مربوط به کیفیت هوا به‌طور‌عمومی در دسترس است؟ وضعیت کیفیت هوا از طریق نرم‌افزارهای موبایلی و تابلوهای اطلاع‌رسانی نصب‌شده در شهر به اطلاع عموم شهروندان می‌رسد و شهروندان مشهد براساس این اطلاعات و برای مراقبت از سلامت خود، در مدیریت رفت‌وآمدهای غیر‌ضروری از اطلاعات کیفیت هوا استفاده می‌کنند. در‌مورد شاخص بازیافت زباله، یکی از مهم‌ترین موارد تفکیک زباله از مبدأ است. درصد تفکیک زباله از مبدأ چقدر است؟ در شهرهایی که تفکیک زباله از مبدأ با درصد بالایی انجام می‌شود، شهروندان به بازیافت و در نهایت حفظ محیط زیست کمک می‌کنند. در‌این‌راستا مدیریت شهری نیز اقداماتی انجام داده است. شهرداری مشهد با ایجاد نرم‌افزارها و تسهیلگری از طریق ابزارهای ITو همچنین فرهنگ‌سازی در این زمینه، سعی در افزایش تفکیک زباله از مبدأ دارد و گام‌های خوبی هم در‌این‌باره برداشته است. اکنون بسیاری از شهروندان مشهد با استفاده از نرم‌افزارهای موجود زباله‌های خود را از مبدأ تفکیک و به مبادی مجاز تحویل می‌دهند.
نقش فیبرنوری در تحقق شهر هوشمند
*برسیم به بحث فیبر نوری برای مشهد و توسعه این خطوط...
فیبرنوری نقش بسیار مهمی در تحقق شهر هوشمند دارد. به تعبیری رشته‌های فیبرنوری رگ‌های جریان‌یافته در شهر هستند که بار اصلی خدمات الکترونیکی در مدیریت شهر هوشمند را برعهده دارند. از‌این‌جهت توسعه شبکه فیبر از مهم‌ترین اقداماتی است که در حوزه زیرساخت باید انجام شود تا در یک شبکه یکپارچه و به‌هم‌پیوسته، شهروندان بتوانند به سهولت و روان، خدمت دریافت کنند و همچنین در مدیریت شهر مشارکت داشته باشند. سازمان این مهم را از ابتدای دهه90 مدنظر داشته و در یک اقدام راهبردی شبکه اختصاصی شهرداری را ایجاد و طی سال‌ها توسعه داده است. بسیاری از خدماتی که امروز شهروندان از طریق ادارات شهرداری، دفتر‌های پیشخوان، درگاه‌های اینترنتی و نرم‌افزارهای موبایلی دریافت می‌کنند، وابسته به همین بستر است. از طرفی در سال گذشته، وزارت ارتباطات پنج اپراتور شاتل، های‌وب، پیش‌گامان، صبانت و آسیاتک را برای توسعه فیبر نوری در مشهد (پروژه ملی FTTx) معرفی کرد. مشهد اولین کلان‌شهری بود که با این اپراتورها قرارداد بست و حفاری در شهر برای اجرای پروژه آغاز شد. در‌این‌باره منطقه۱۱ شهرداری حدود ۹۶درصد و منطقه۹ حدود ۸۰درصد پیشرفت فیزیکی داشت. هدف این پروژه، گسترش دسترسی به اینترنت خانگی و بهبود کیفیت اینترنت برای شهروندان است. در این میان تفاهم‌نامه‌ای هم با مخابرات برای استفاده از ظرفیت این شرکت در توسعه فیبر نوری امضا شده است و این تفاهم‌نامه به‌زودی به قرارداد تبدیل خواهد شد و در نهایت شهروندان حق انتخاب دارند که از خدمات هر‌کدام از اپراتورها استفاده کنند. طبق تفاهم‌نامه منعقد‌شده با مخابرات، اجرای هفتصد کیلومتر حفاری و حدود 1200کیلومتر فیبرنوری در شهر مشهد با همکاری شهرداری برای گسترش سرویس‌دهی در دست اقدام است. این پروژه شامل ایجاد زیرساخت اینترنت اشیاست. به‌علاوه، قرارداد دیگری با ایرانسل در حال انعقاد است تا این شرکت در زمینه FTTX (ساختار شبکه پهن‌باند) نیز فعال شود. قرارداد شهرداری با ایرانسل و مخابرات دارای ارزشی معادل 6.5همت است.
*با این توضیح، در مجموع ظرفیت شبکه فیبر نوری شهر مشهد به چه میزان افزایش پیدا می‌کند؟
پیش‌بینی می‌شود با انجام 2هزارو500 کیلومتر حفاری در اجرای پروژه FTTx توسط اپراتورهای این طرح ملی در مشهد و با درنظر گرفتن شبکه فیبرنوری شهرداری، مشهد دارای یک شبکه گسترده با حدود 4هزار کیلومتر فیبر شود.
تعامل با اپراتورها برای توسعه اینترنت اشیا
طبق اطلاع، ورود به اینترنت اشیا هم توسط مدیریت شهری جدی گرفته شده است.
بله، شهرداری مشهد به‌دنبال ایجاد زیرساخت ارتباطی برای اینترنت اشیا با همکاری مخابرات، همراه اول یا ایرانسل است. هدف این است که شهر به کمک سنسورهای مختلف که با یکدیگر در ارتباط هستند، مدیریت شود. این سنسورها می‌توانند در زمینه‌های مختلفی مانند آبیاری فضای سبز، ترافیک، آلودگی هوا، مدیریت پسماند و... کاربرد داشته باشند؛ به‌عنوان‌مثال، در جاده‌ها، سنسورها می‌توانند تصادفات را تشخیص دهند و به سایر خودروهایی که در مسیر هستند هشدار داده شود. در مدیریت پسماند اطلاع از میزان پر بودن سطل زباله و اقدام برای تخلیه زباله می‌تواند از طریق سنسورها انجام شود و در آبیاری فضای سبز، نیاز آبی گیاه و اقدام برای آبیاری می‌تواند از طریق سنسور انجام شود. در این زمینه برای استفاده از ظرفیت‌های دیگر اپراتورهای شبکه‌های ارتباطی از جمله همراه اول، ایرانسل و مخابرات، شهرداری با آن‌ها در زمینه‌های مختلف شهر هوشمند اقدام به انعقاد تفاهم‌نامه کرده است. اکنون تعیین حوزه عمل هر اپراتور در دست بررسی است و قرار است از ظرفیت‌های یادشده به طرقی بهره ببریم؛ استفاده از ظرفیت همراه اول برای بوستان و پارکینگ هوشمند، استفاده از ظرفیت مخابرات برای برخی زیرساخت‌ها و استفاده از ظرفیت ایرانسل برای نصب صد دکل جدید مخابراتی در شهر که مجهز به تجهیزات 5G با هدف تقویت پوشش مخابراتی و ایجاد زیرساخت برای اینترنت اشیاست. به‌طور کلی در این تفاهم‌نامه‌ها مصداق‌هایی مثل پهنای باند اختصاصی، سرویس‌های شبکه، سامانه هوشمند حمل‌و‌نقل، نظارت هوشمند، روشنایی هوشمند، هوشمندسازی بوستان‌ها و فضای سبز ذکر شده است.
*برای مدیریت شهری، اینترنت اشیا در چه مواردی بروز و ظهور خواهد داشت؟
شهرداری مشهد چندمصداق کلان برای اینترنت اشیا تعریف کرده است؛ بوستان هوشمند، بازار هوشمند، پارکینگ هوشمند، معبر هوشمند، ایستگاه اتوبوس و کیوسک مطبوعاتی هوشمند و تقاطع هوشمند. به‌عنوان‌نمونه برای بوستان هوشمند، می‌توان به آبیاری هوشمند، جمع‌آوری هوشمند زباله و روشنایی هوشمند اشاره کرد؛ به این معنی که آبیاری درختان و چمن‌ها با استفاده از سنسور و براساس نیاز آبی گونه‌های گیاهی جایگزین روش سنتی باغبانی و آبیاری دستی شود. در جمع‌آوری هوشمند زباله، سطل‌های زباله با سنسورهایی که میزان تکمیل شدن ظرفیت آن‌ها را تشخیص می‌دهند مجهز می‌شود و برنامه جمع‌آوری زباله بر‌این‌اساس تنظیم و انجام می‌شود. در رابطه با روشنایی هوشمند نیز روشنایی بوستان براساس حضور افراد، زمان و میزان تابش نور خورشید تنظیم می‌شود؛ مثلا بعد از ساعت۱۰ شب، نور بخش‌هایی از بوستان که کسی در آنجا حضور ندارد، به حداقل می‌رسد و در‌صورت نزدیک شدن عابر به آن منطقه، افزایش تدریجی نور به‌صورت خودکار انجام می‌شود. در پارکینگ هوشمند نیز هدف مدیریت پارکینگ بدون‌نیاز به نیروی انسانی است، به این معنی که خودروها به کمک سنسورها و تابلوهای اطلاع‌رسانی به سمت فضای پارک خالی هدایت می‌شوند. این موارد را تعمیم بدهید به خیلی مسائل دیگر شهری تا ابعاد وسیع هوشمندسازی و کاربردهای هوش مصنوعی بهتر روشن شود. اکنون شهرداری مشهد ماژول‌های بوستان هوشمند را تعریف کرده و در حال بررسی نحوه همکاری با اپراتورهای تلفن همراه برای پیاده‌سازی این ماژول‌هاست.
تعیین شاخص‌های شهر هوشمند در ایران، بدون متولی
با توضیحات شما، به نظر می‌رسد، برخلاف عملکرد نهادهای بین‌المللی، نهاد یا متولی واحدی در کشور ما وجود ندارد که شاخص‌های شهر هوشمند را به‌طور واحد ارزیابی کند.
ساختار مدیریت شهری در ایران بدین‌گونه است که همه دستگاه‌های اجرایی زیرمجموعه شهرداری فعالیت نمی‌کنند و نهاد رسمی برای تعیین شاخص‌های ارزیابی (بین‌المللی یا بومی) وجود ندارد؛ همچنین اکنون هیچ نهاد مستقلی مانند وزارت ارتباطات یا وزارت کشور مسئولیت ارزیابی سالانه وضعیت شهرهای هوشمند کشور را بر عهده ندارد. از طرفی مسئولیت تدوین برنامه راهبردی شهر با مدیریت شهری است و به‌همین‌دلیل شهرداری مشهد در این زمینه در کشور پیشرو بوده و به سنجش خود در سطح بین‌المللی اقدام کرده است.
*و سؤال آخر اینکه چه تعاملاتی با پارک علم و فناوری و دانشگاه‌ها برای توسعه هوشمندسازی دارید؟
در سال1394، قراردادی با پارک علم و فناوری خراسان‌رضوی منعقد شد تا این پارک، وضعیت موجود شهر را ارزیابی کند و براساس استانداردهای اتحادیه اروپا، راهکارهایی برای بهبود ارائه بدهد. یک برنامه عملیاتی نیز براساس استاندارد اتحادیه اروپا تنظیم و پروژه‌های مختلفی برای رسیدن به وضعیت مطلوب تعریف شد؛ همچنین در سال 1403 قراردادی با دانشگاه برای تدوین برنامه عملیاتی بر مینای شاخص‌های U4SSC تنظیم و منجر به تعریف سی پروژه برای تحقق اهداف شهر هوشمند مبتنی بر برنامه شد.