سیاهه‌نویسی جمعیت

طوبی اردلان - گرچه توجه به آمار و سرشماری از گذشته مورد توجه حکومت‌ها بوده این مسئله در ایران، از دوره قاجار مورد توجه قرار گرفته است.
مشهد به دلیل زیارتی بودن، از جمله شهر‌هایی است که جمعیت آن از دید سیاحان و محققان دور نمانده است و هر یک از افرادی که از شهر مشهد دیدن کرده‌اند به طور تقریبی اشاره‌ای نیز به جمعیت شهر داشته‌اند.
«مکدونال کینیر» یکی از صاحب منصبانی است که به همراه
«سرجان ملکم» و به نمایندگی از کمپانی هند شرقی در زمان سلطنت فتحعلیشاه قاجار به ایران آمد. او جمعیت مشهد را ۵۰ هزار نفر برآورد کرده است. «فریزی» دیگر سیاح اروپایی نیز جمعیت مشهد دوره قاجار را ۴۰ هزار نفر تخمین زده و «میسیو کنولی» که در سال ۱۸۲۳ میلادی قدم به مشهد گذاشته، جمعیت آن را ۴۵ هزار نفر نوشته است. همچنین «بارنز» از دیگر سیاحان اروپایی هم در سفرنامه خود، جمعیت ارض اقدس را با عدد ۴۰ هزار نفر برابر کرده است.
مسیو فریه فرانسوی، خانیکوف روسی و شیندلر آلمانی هم به طور مشترک جمعیت مشهد را ۶۰ هزار نفر، لردکرزن ۴۵ هزار و هانری رنه در سال ۱۲۷۸ شمسی جمعیت شهر را ۸۰ هزار نفر تخمین زده‌اند. اما آنچه که بتوان از آن به عنوان نخستین سرشماری مشهد، در اسناد تاریخی یاد کرد، ثبت جمعیتی بوده که به دست کدخدایان محلات پنجگانه شهر در ماه رجب سال ۱۲۸۳ ه. ق برابر با ۱۲۴۵ شمسی انجام گرفته است. سند‌های مکتوب می‌گویند که در این تاریخ کدخدایان مشهد سیاهه‌ای از جمع ابواب مسکونی و شغلی هر محله تهیه و جمع کل را به صورت زیر اعلام کرده‌اند.
محله سرشور، جمعی عالی‌شان کدخدا مددبیک:۷۲۸۶ دربند
محله سراب، جمعیِ عالی‌شان کدخدا غلامرضا: ۸۳۹ دربند
محله چهارباغ:۲۹۱ دربند
محله نوغان، جمعی عالی‌شان حاجی یعقوب: ۱۳۸۴ دربند
محله خیابان سفلی جمعی عالی‌شان کربلایی رحیم کدخدا: ۱۲۸۸ دربند
جمع:۱۱۰۸۸ دربند
در این سرشماری محلی تعداد دیگر مکان‌های شهر هم به عدد آمده که شرح آن چنین است:
مساجد: ۱۶۷ باب
مدارس: ۱۹ باب
حمام: ۴۷ باب
آب انبار: ۵۶ باب
امضا: کدخدایان ارض‌اقدس به تاریخ ۲۸ رجب سنه ۱۲۸۳ ه. ق.
اما جالب است بدانید که در عصر ناصرالدین‌شاه، توجه به سرشماری نفوس و مسکن به صورت جدی در ایران مطرح شد که می‌توان اثر آن را در کتاب «مجموعه ناصری» مشاهده کرد. مجموعه ناصری ۱۰ جلد از رساله‌های مختلف خطی است که بیشتر آن‌ها مربوط به جغرافیای ولایات مختلف ایران، سرشماری نفوس، طوایف، نوع معیشت، شرح حال علما و فضلا، توصیف بنا‌ها و آثار هنری و ... است که پس از سال ۱۲۹۰ تا ۱۳۰۰ ه. ق فراهم شده است.
طبق این سند، نخستین و دقیق‌ترین سرشماری عمومی در سال «۱۲۹۵ ه. ق» برابر با
«۱۲۵۷ خورشیدی» به دستور ناصرالدین شاه قاجار در مشهد صورت گرفته است. در این زمان «رکن‌الدوله» حکمران خراسان و سیستان بوده، اما کار سرشماری تحت نظر «زین‌العابدین‌میرزا» و شاهزاده «محمدولی‌میرزا» انجام شده است. اطلاعات دقیقی درباره اینکه این سرشماری چند ماه طول کشیده و از سوی چند مأمور انجام شده، در دست نیست. ولی احتمال دارد تهیه این آمار ۳ ماه طول کشیده باشد. محدوده آماری نیز ۶ محله نوغان، سرشور، عیدگاه، سراب، پایین خیابان و بالا خیابان را شامل می‌شده است.
گویا «زین‌العابدین میرزا» یکی از شاگردان دارالفنون بوده که در زمان ناصرالدین شاه و حکمرانی رکن‌الدوله در خراسان به مشهد آمده و آمارگیری کرده است. براساس پژوهش مهدی سیدی پژوهشگر تاریخ مشهد، نسخه‌ای از این آمار که در حد خود دقیق و سودمند است و ظاهرا نسخه اصل و منحصر‌به‌فردی نیز هست، در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران به شماره ۱۲۳۲ وجود دارد. این نسخه تاریخ ندارد، ولی چون تصریح دارد که در سال «بارس‌ئیل» یعنی سال پلنگ تهیه شده با توجه به قرائن موجود می‌توان حدس زد که احتمالا در سال «۱۲۵۸ خورشیدی» تألیف شده است. زین‌العابدین میرزا آمار هر یک از ۶ محله اصلی مشهد را جداگانه و به صورت جدول آورده و حتی جزئیاتی از قبیل اسم، شغل، رئیس خانواده، تعداد اولاد اناث و ذکور را هم به تفکیک ذکر کرده است. طبق این سرشماری جمعیت مشهد در این سال ۵۷ هزار ۲۸۷ نفر و شمار خانه‌های شهر مشهد حدود ۷۶۶۷ باب بوده است.
مهم‌ترین مسائلی که در این سرشماری مورد توجه قرار گرفته‌اند عبارت‌اند از:
تقسیم‌بندی مردم جامعه به فقیر و غنی
ذکر مشاغل عمده شهر مشهد و مشخص کردن کارمندان دولتی از رعیت
توجه به دیگر اقشار شهر مشهد همچون یهودیان
ذکر تعداد افراد اعم از زن و مرد، پیر و جوان، افراد معلول
نکته مهم در سرشماری سال ۱۲۹۵، ه. ق مشهد، اشاره زین‌العابدین میرزا به تعداددیگر مکان‌های مهم شهری است. در این سرشماری مساجد (۹۴ باب)، تکایا (۵۹ تکیه)، مدارس (۱۲ باب)، کاروان‌سرا‌ها (۴۹ باب)، آب‌انبار‌ها
(۵۱ عدد)، کارخانجات (۱۳۷ کارخانه) و باغات (۹۷ قطعه) ذکر شده‌اند. در این فهرست همچنین آمار سایر کارخانه‌ها از قبیل شیشه‌گری، کاشی‌سازی، پیله‌کشی، دباغی و کوزه‌گری با عدد ۲۵۲ باب ثبت وتعداد نظامیان شهر نیز ۱۸۰۰ نفر عنوان شده است.
منبع: کتاب «نخستین‌های مشهد» نوشته غلامرضا آذری خاکستر و کتاب «نفوس ارض‌اقدس» به تصحیح مهدی سیدی.