مروری بر جلوه‌های حیات علمی امام‌رضا(ع) | راهی که امام‌ رئوف برای کسب علم گشودند

آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ بررسی سیره علمی امام‌رضا (ع) و آنچه عالم آل‌رسول (ع) در تبیین و روشنگری از مبانی حقه اسلام و تشیع به‌ویژه پس از هجرت و حضور در خراسان انجام داده‌اند، ذهن را به این سمت می‌برد که اساسا حضرت خود حرکت اولیه حوزه‌های علمیه در خراسان را ایجاد و راهبری کردند و این جریان به‌مرور تکوین و توسعه یافت و سرانجام در بستر حوزه علمیه به حیات و اثرگذاری خود ادامه داد.

در آستانه سالروز ولادت امام‌رضا (ع)، در دهه کرامت، در گفتگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین «سیدحسن وحدتی‌شبیری»، استاد حوزه و دانشگاه و صاحب آثاری همچون «حقوق قرارداد‌ها در فقه امامیه»، مروری کرده‌ایم جلوه‌هایی از حیات علمی ایشان را که ما را به تأیید این فرضیه نزدیک می‌کند.

جلسات علمی امام‌رضا (ع) در مرو

مأمون درظاهر با برگزاری مجالس علمی توسط امام‌رضا (ع) مخالفتی نداشت و حتی توسعه آن را هم دنبال می‌کرد، اما نه در مجالس خصوصی، بلکه در مجالس عمومی و با حضور دانشمندان و ارباب ملل و ادیان و می‌کوشید که حضرت ثامن‌الحجج (ع) را در بستر این جلسات شکست دهد و به زعم خود، آبرو و اعتبار حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) را زیرسؤال ببرد و از وجاهت ایشان درمیان مردم بکاهد.
اما از روایات چنین برمی‌آید که وی در باطن به علم و اندیشمندی حضرت ثامن‌الائمه (ع) معتقد بوده، اما به آن درجه از عصمتی که شیعه برای امام (ع) قائل است، باور نداشته است و با برگزاری جلسات مناظره علمی علیه اعتبار علمی حضرت رضا (ع)، دسیسه و خدعه می‌کرده است.

ظرفیت‌های آستان قدس رضوی

امروز هم آستان قدس‌رضوی باید همچون دوران حیات حضرت ثامن‌الحجج (ع) که بیت امام محل آمدوشد اندیشمندان و علما بود، محل رفت‌وآمد و مراودات علمی در سطح جهان اسلام باشد و سیره عالم رسول (ع) در این‌باره احیا شود؛ به‌ویژه آنکه جلسات گفت‌وگوی بین‌الادیان در محضر حضرت تشکیل می‌شد و امام افاضات علمی و تبیین می‌کردند. امروز مدرسه عالی فقاهت عالم آل‌محمد (ع) از مراکزی است که بنا دارد این مراودات علمی را افزایش دهد، لذا حلقه‌های علمی اجتهادی را در موضوعات مختلف تشکیل داده است و مطالعات و مراودات عمیق علمی در این حلقه‌های دانشی دنبال می‌شود.

تربیت چهره‌هایی همچون میرداماد

حوزه علمیه مشهد، از دوره صفویه به‌ویژه با مهاجرت گسترده علمای جبل‌عامل به شهر‌های ایران ازجمله مشهد و برپایی مدارس متعدد، صورت کامل و مستقل یافت؛ البته براساس برخی اطلاعات، بعضی فعالیت‌های علمی ازقبیل نقل حدیث و تدریس برخی کتاب‌ها و مباحث علمی در این ناحیه، به‌خصوص در حرم امام‌رضا (ع) در سده‌های پیش نیز رواج داشته است و حتی برخی عالمان بزرگ در این شهر ساکن بوده‌اند. ازجمله عالمان مشهور که در حوزه علمیه مشهد در دوره صفویه تحصیل یا تدریس کرده‌اند، میرداماد است که پیش از سفر به قزوین، در همین شهر به مرحله استادی فنون رسید.

در عصر قاجار دو مدرسه جدید در مشهد بنا شد؛ یکی مدرسه سلیمان‌خان و دیگری مدرسه نو (حاج‌صالح) بخارایی که هنگام تخریب اطراف حرم در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی خراب شد.
در نیمه دوم عصر قاجار و پیش از حضور حاج‌ملاهادی سبزواری، در حوزه مشهد، از علوم عقلی استقبال نمی‌شد و طلاب، وقت خود را بیشتر صرف علوم دینی و علوم ادبی می‌کردند و از زمان حضور وی در مشهد، بار دیگر بازار علوم عقلی گرم شد.

حوزه علمیه مشهد در مقطع زمانی پس از انقلاب مشروطه، یعنی ۱۲۸۵ تا ۱۳۱۴شمسی که واقعه گوهرشاد رخ داد و به‌خصوص پس از مهاجرت دو روحانی دانشمند یعنی حاج‌آقامحمد نجفی، معروف به آقازاده‌خراسانی و حاج‌آقاحسین قمی که هر دو درس‌خوانده نجف بودند و نیز شیخ‌مرتضی آشتیانی، به‌ویژه از نظر دروس خارج فقه و اصول، بیش از پیش رونق گرفت.

پاسخگویی امام رضا (ع) به مباحث

مأمون برای آنکه حضرت رضا (ع) را از نظر علمی امتحان کند، جلسات متعددی را ترتیب می‌داد؛ در صفحه ۹۰ از جلد ۴۹ بحارالانوار، حدیث سوم، از ابراهیم‌بن‌عباس نقل است که: «ندیدم از حضرت رضا (ع) سؤالی شود و ایشان دربمانند؛ در زمان امام‌رضا (ع) داناتر و دانشمندتر از ایشان ندیدم. مأمون، ایشان را به هر سؤالی می‌آزمود و حضرت ثامن‌الحجج (ع) پاسخ می‌دادند و سخن و شاهد مثال‌هایشان، همگی از قرآن شریف به‌دست می‌آمد».

حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) در جلسات علمی، ظهور و بروز عالی داشتند و از قبل هم موسی‌بن‌جعفر (ع) بنابر نقل صفحه ۱۰۰ از جلد ۴۹ بحارالانوار، حدیث ۱۷ به فرزندشان مرتب تذکر می‌دادند و می‌فرمودند: «برادرتان علی‌بن‌موسی (ع)، عالم آل‌پیامبر (ع) است. از او در شرایع و ادیان، سؤال کنید».

سپس فرمودند: «بار‌ها از پدرم شنیدم که‌ای کاش عالم آل‌محمد (ع) را درک می‌کردم و از نزدیک او را می‌دیدم. او هم‌نام جدم امیرالمؤمنین (ع) است»؛ و نیز در حدیث ۱۹ از جلد ۴۹ بحارالانوار آمده است که راوی می‌گوید: «در مجلس امام‌رضا (ع) بودم و افراد بسیاری حضور داشتند و از امام‌رضا (ع) درباره حلال و حرام می‌پرسیدند و حضرت پاسخگوی آن‌ها بودند». این شاهد آن است که بیت امام‌رضا (ع) محل آمدوشد دانشمندان برای طرح بحث و سؤال و گرفتن پاسخ‌هایشان بود.

ابواب جدید علمی عالم آل‌محمد (ص)

امام‌رضا (ع) در موضوعات مختلف به‌ویژه مباحثات کلامی، گفتگو‌های مفصل با اندیشمندانی همچون عمران صابی، از متکلمان برجسته، و نیز برخی دیگر از دانشمندان کردند و تلاش ایشان برای آنکه خراسان آن زمان محلی برای گفتگو‌ها و مراودات علمی باشد، گسترده و ستودنی است. در بحارالانوار، جلدی که مربوط به احتجاجات حضرت (ع) است، در صفحه ۳۱۸ می‌خوانیم: امام‌رضا (ع) از خادم خود خواستند نزد عمران صابی برود و از او برای دیدار با امام (ع) دعوت کند. عمران از اندیشمندان مورد احترام مأمون بود و مأمون از وی خواسته بود در مناظره با حضرت رضا (ع) شرکت کند و ایشان را شکست دهد.

اما امام‌رضا (ع) که برای ارباب فکر و صاحبان اندیشه احترام قائل بودند، عمران را به ضیافت شام دعوت و وی را در جلسه خصوصی بسیار تکریم کردند، حتی از وی خواستند روز بعد نیز به منزل حضرت برود تا طعامی از مدینه به او بدهند. حرمتی که حضرت ثامن‌الحجج (ع) برای وی قائل شدند، باعث شد عمران، مرید حضرت و مبلغ تشیع ناب جعفری شود و وقتی اندیشمندان و متکلمان دور او جمع می‌شدند، از آموزه‌های اهل‌بیت (ع) می‌گفت و تبلیغ می‌کرد.

مروری کوتاه بر حیات حوزه علمیه مشهد

حوزه علمیه مشهد به‌عنوان یکی از حوزه‌های علمیه مهم و معتبر شیعی، مراحل تاریخی مختلفی را پشت‌سر گذاشته است. این حوزه به خراسان بزرگ اختصاص دارد؛ چون این دوره، عصر حضور امام‌رضا (ع) را دربر می‌گیرد و امام تنها در یک شهر ساکن نبودند، بلکه از مدینه تا خراسان به نشر معارف علوی اهتمام داشتند که ایراد حدیث سلسله‌الذهب در نیشابور، جلوه آن است. پس از شهادت حضرت رضا (ع)، ایشان در قریه سناباد مدفون شدند و شیعه از آن پس این نقطه را مرکز علمی‌فرهنگی خویش قرار داد و با ایجاد حلقه‌های درس درکنار تربت امام بر رونق منطقه افزوده شد.

حضور آیت ا... بروجردی در حوزه مشهد

حوزه علمیه مشهد پس از شهریور۱۳۲۰ وارد دوره ویژه‌ای از حیات خود شد. احیای حوزه علمیه مشهد پس از سقوط رضاشاه به‌طور خاص مرهون کوشش‌های سه شخصیت علمی برجسته یعنی میرزااحمد کفایی، شیخ‌مرتضی آشتیانی و میرزامهدی اصفهانی بود. ازجمله عواملی که در حدود نیمه اول دهه۱۳۲۰شمسی تقویت حوزه علمیه مشهد را موجب شد، حضور کوتاه‌مدت آیت‌ا... حسین بروجردی در مشهد بود.
در سه دهه اخیر، هم‌زمان با تحولات عمیق اجتماعی، دگرگونی‌های مهمی در حوزه علمیه مشهد رخ داده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حوزه علمیه مشهد در مسیر آرمان‌های آن بازسازی شد.