از انتشار اخبار کذب تا یک تکذیب ساده!

چند روز قبل در فضای مجازی تصویری به چشمم خورد که در آن کودکی به داخل کانال فاضلاب شهری سقوط کرده بود. منتشرکننده ادعا می‌کرد این اتفاق در گوشه‌ای از کشورمان رخ داده است. درحالی که مطلب او را چند هزار نفر مشاهده و تأیید کرده بودند، خودش به اشتباه خودش پی برد. ادعایش را درباره محل وقوع این اتفاق پس گرفت و اعلام کرد که ماجرا در خارج از ایران اتفاق افتاده است.

فارغ از گناه شبهه افکنی و انتشار خبر دروغ، بیایید به اثر روانی که او به ذهن خواننده اش القا کرده است، بپردازیم. فرض کنیم همه خوانندگان خبر اول، مطلب دوم را هم خوانده و به اشتباه بودن خبر نخست پی برده باشند. بااین حال، طبق اثر لنگر، باز هم این ذهنیت منفی به طور کامل پاک نخواهد شد.

اثر لنگر به طور خلاصه به این نکته اشاره می‌کند که بیشتر ذهنیت ما درباره یک چیز در همان اولین برخورد یا رویارویی مان شکل می‌گیرد، به گونه‌ای که در دفعات بعد مواجهه هم، تصمیمات ما ناشی از همان ذهنیت اولیه خواهد بود. در دنیای رسانه به اثر لنگر، قانون «اولین روایت» گفته می‌شود.

وقتی این روز‌ها فضای داغ مجازی را رصد می‌کنیم، مکرر به خبر‌هایی برمی خوریم که مدتی بعد توسط کسی که آن را پخش کرده بود، تکذیب می‌شود. به بیان دیگر، فردی که منتشرکننده خبر بود، در کانال یا صفحه اش اعلام می‌کند که این خبر اشتباه است.

برای بررسی علمی اثر لنگر، در یک آزمایش جالب علمی یک گوی شیشه‌ای را با دانه‌های کوچک رنگی پر کردند. (فرض کنید داخل یک تنگ ماهی را پر از دانه‌های تسبیح کنیم.) سپس از دو گروه شرکت کننده خواسته شد که نسبت به تعداد دانه‌های موجود در داخل گوی اظهارنظر کنند.

هنگامی که از آن‌ها درباره تعداد گوی‌ها سؤال می‌شد، سؤال این طور بود: «به نظر شما تعداد دانه‌های رنگی داخل گوی بیشتر از ۴هزار است یا کمتر از آن؟» همین سؤال از گروه دوم با تغییری جزئی پرسیده شد. بدین صورت که «به نظر شما تعداد دانه‌های رنگی داخل گوی بیشتر از ۶هزار است یا کمتر از این عدد؟» جالب اینجاست که میانگین پاسخ‌های گروه دوم بیشتر از پاسخ‌های گروه اول بود. یعنی ذهن مخاطب سؤال، معطوف به عددی شده بود که پرسشگر در ابتدای سؤال مطرح کرده بود.

این اثر می‌تواند با هدف‌های مثبت یا منفی به کار برده شود. کاربرد آن در تربیت فرزند بسیار زیاد است. به عنوان مثال می‌توان به برداشتن کام نوزاد با تربت امام حسین (ع) اشاره کرد. مثال دیگر اینکه فرزند نوجوان یا جوان شما این را به یاد دارد که هر بار او را به حرم امام رضا (ع) برده اید، خاطره خوبی برایش رقم خورده است. احتمالا، چون از طرف خادمان، زائران یا شما هدیه‌ای هر چند کوچک دریافت کرده است و مهم‌تر اینکه آرامش و محبت پدر و مادر را در آنجا به چشم دیده است.

به عنوان نمونه‌ای از کارکرد منفی اثر لنگر، به ماجرای اهدای گوسفندان توسط کارگزاران معاویه و بازپس گیری آن‌ها بعد از مدتی اشاره می‌کنم. قضیه از این قرار بود که معاویه، بره‌هایی را به کودکان می‌داد و این گونه گفته می‌شد که این هدیه‌ای است از طرف او. چند ماه بعد گروهی دیگر از کارگزارانش با حمله به همان جا گوسفند را به زور از کودک می‌گرفتند و بیان می‌کردند که ما از کارگزاران سپاه علی (ع) هستیم! آیا می‌توانید تصور کنید عمق نفرتی را که در دل آن طفل معصوم از امیرالمؤمنین علی (ع) شکل می‌گرفت؟
کسی چه می‌داند، شاید بخشی از همین کودکان تأثیرپذیرفته از اثر لنگر، در روز عاشورا به بازیگران اصلی صحنه نبرد علیه امام حسین (ع) تبدیل شده بودند.