نخستین نشست از سلسله جلسات «روایت مشهد» برگزار شد| روایت شهر با عکس‌های ثبت شده از عکاس ایتالیایی + فیلم و عکس

به گزارش شهرآرانیوز، این نشست امروز، ۱۸ آبان ماه و با حضور مشهدپژوهان و علاقه‌مندان به تاریخ و هویت شهر مشهد در محل اداره کل روابط عمومی و امور رسانه بین الملل برگزار شد.

محمد زائرنیا، مدیر مرکز اسناد تاریخ توسعه شهر اداره کل روابط عمومی و امور بین الملل در آغاز جلسه به روایت تاریخچه آغاز عکاسی در ایران و نخستین تصاویر ثبت شده از ایران پرداخت و در ادامه جواد نوائیان رودسری، تاریخ‌پژوه و روزنامه نگار حوزه تاریخ به ارائه توضیحات و جزئیات نخستین عکس‌های ثبت شده از مشهد مقدس بر مبنای آلبوم تصاویر آنتونیو جیانوزی، پرداخت. کلیات این آلبوم به بیش از ۱۷۰ سال قبل بازمی‌گردد و توسط دو عکاس ایتالیایی ثبت شده است.

همچنین مستند نفیس حرم مطهر که در دهه ۵۰ خورشیدی که به کارگردانی منوچهرطیاب تهیه شده است در این جلسه به نمایش گذاشته شد. این مستند شامل تصاویر کمتر دیده شده‌ای از حرم مطهر پیش از تخریب بسیاری از ابنیه ثبت شده است.

محمد زائر نیا مسئول مرکز اسناد تاریخ و توسعه شهری شهرداری در ابتدای نخستین جلسه سلسله جلسات هویتی شهر مشهد عنوان کرد: نخستین عکس تاریخ توسط ژوزف نیسه فور نیپس به روش هلیوگرافی و کاملا شیمیایی ثبت شده است، اما ۱۸۴ سال پیش (۱۸۳۹ م) داگر فرانسوی نخستین فنون عکاسی را اختراع کرد. سه سال بعد که مقارن با پادشاهی سومین شاه قاجار (محمدشاه) در ایران بود اولیت تصویر عکاسی در ایران ثبت شد.

وی با بیان اینکه ایرانیان از گذشته به تصویر و نقاشی علاقمند بودند و عکاسی خیلی زود جای خود را در میان ایرانیان باز کرد، افزود: در دسامبر ۱۸۴۲ اولین عکس در ایران از محمدشاه قاجار (۱۸۴۸-۱۸۱۴) پادشاه ایران توسط نیکولای پاولوف گرفته شد، هیچ مدرکی از این عکس تاریخی در دست نیست، اما می‏دانیم نخستین دوربین‌های عکاسی به روش داگرئوتیپ به درخواست محمد شاه قاجار از کشور‌های روسیه و انگلیس به دربار ایران وارد شد، و نیکلای پاولوف، دیپلمات روسی، که به این منظور آموزش عکاسی دیده بود، زودتر از انگلیسی‌ها نمونه روسی را به ایران آورد و نخستین عکاسی در ایران را انجام داد. پاولوف همچنین نویسنده و یکی از سبک شناسان درخشان قرن ۱۹ است؛ آثار او از بسیاری جهات به درستی واقعیت روسیه را در نیمه اول قرن نوزدهم به تصویر می‌کشد.

زائر نیا ادامه داد: ژول ریشار فرانسوی در ۵ دسامبر ۱۸۴۴ برای ثبت تصویر ناصر الدین میرزای ولیعهد بر صفحهء نقره به دربار رفت. در اوایـل ۱۲۶۱/۱۸۴۵ ژول ریشار چندین بار تصویر محمد شاه و حاج میرزا آقاسی صدر اعظم را می‌گیرد که به دنبال آن نامش در فهرست کارمندان دولت ایران ثبت می‌شود. با درگذشت محمد شاه، جانشین او، ناصرالدین شاه، وابستگی ژول ریشار را به هیئت کارمندان دولت ایران دوباره تصویب می‌کند. نام ریشار را در شمار اولین استادان مدرسه دارالفنون قرار می گیرد و همچنین عضو وزارت انطباعات و دار الترجمه دولتی بوده و در اواخر سـال ۱۲۸۸/۱۸۷۲ ناصر الدین شاه به او لقب «خان» اعطا می‌کند. ژول ریشار در سال ۱۲۷۳/۱۸۵۷ به دین اسلام می گرود و نام رضا را برای خود انتخاب و درخواست تابعیت می‌کند که درخواست او پذیرفته می‌شود. او در سال ۱۳۰۸/۱۸۹۱ در تهران فوت می‌کند و در گورستان آب انبار قاسم خان در راه تهران-شهر ری به خاک سپرده می‌شود.

وی عنوان کرد: اولین تصاویر از مناظر ایران، اما توسط یک افسر نظامی ثبت شد. لوییجی پشه (Luigi Pesce) سال ۱۲۶۸ ق/۱۸۵۱ م به عنوان آموزگار نظامی در دارالفنون تهران به خدمت مشغول شد. اگرچه او در هنر عکاسی از تبحر چندانی برخوردار نبود، اما از نخستین افرادی محسوب میشود که به صورت نظام‏ مند به عکاسی پرداخت. پشه احتمالا اولین عکاس ایتالیایی در ایران بود. ۲۹ آوریل ۱۸۵۸ پشه آلبومی را با مجموعه‌ای از اولین عکس‌های امپراتوری ایران باستان؛ خرابه‌های تخت جمشید، آرامگاه کوروش و نقش رستم به شاه تقدیم کرد همان ماموریتی که مسیو ریشار آن را عملی نکرد. آلبوم پشه به شماره ۳۳۵ در کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود که شامل ۳۶ قطعه عکس با تاریخ تهیه ۱۲۷۴ ق است.

زائر نیا با بیان اینکه در نخستین جلسه از سلسله جلسات روایت مشهد تصاویر آنتونیو جیانوزی مورد بررسی قرار می‌گیرد، اظهار کرد: آنتونیو جیانوزی" (Antonio Giannuzzi) هم دوره پشه به مشهد آمد تا برای اولین‌بار توسط وسیله‌ای که هنوز ۲ دهه از اختراعش نمیگذشت تصاویری مستند از حرم امام رضا (ع) و چند بنای دیگر در این شهر را ثبت کند. آنتونیو جیانوزی متولد شهری در ایتالیای امروز است که یکی از خیابان هایش به نام خراسان نامگذاری شده و قرار بود سردیس فردوسی هم به آن منتقل شود؛ بله جیانوزی در سال ۱۸۱۸ م در ماترا شهری در جنوب ایتالیای کنونی به دنیا آمد. این افسر به همراه یک هیئت شش نفره و به‌عنوان معلم جایگزین در دارالفنون به ایران آمده بود.

وی افزود: جیانوزی فردی مذهبی بوده و در سفر‌های خود تلاش کرده است مکان‌های مذهبی را ثبت کند و به همین دلیل عکس‌های او از حرم مطهر، قدیمی‌ترین عکس‌های مذهبی جهان شناخته شده اند. آلبوم عکس ۳۰۴ کاخ گلستان به آنتونیو جیانوزی تعلق دارد که شامل۲۲ قطعه از عکس‌های او است، اما بنا به گفته مسئولان موزه این تنها نسخه از کار‌های او نیست، نسخه دیگری از عکس‌های جیانوزی در آلبوم «کلنل برونیار» است که در موزه گینه نگهداری می‌شود و در آن ۲۶ قطعه عکس وجود دارد. ۸ عکس از جیانوزی در مجموعه دکتر تولوزان وجود دارد که مهر عکاس بر آن‌ها وجود دارد، جالب است که وی یکی از نخستین عکاسانی است که مهر و نامش را در کنار عکس‌های خود ثبت می‌کرد. او آلبوم‏هایی از مناظر شــهری و مناطق باستانی شیراز و مکان‌های مذهبی مشهد را به ناصرالدین شاه هدیه داد.

مسئول مرکز اسناد تاریخ و توسعه شهری شهرداری مشهد عنوان کرد: جیانوزی حدود ۶۰ سال زندگی کرد، اما علاوه بر عکس‌هایی که در موزه‌های مختلف دنیا دارد آثارش همچنان در موزه‏های گلستان تهران، آستان قدس مشهد هست. همچنین ۱۳ تصویر ثبتی او از صحن‌های حرم حضرت رضا (ع) (۷ عکس) و اماکن تاریخی مشهد شامل گنبد سبز، مسجد شاه، قبرستان قتلگاه، مقبره نادر، خواجه ربیع، باروی توس و هارونیه در آرشیو مرکز اسناد شهرداری مشهد قابل رویت است. نکته قابل توجه در عکس‌های جیانوزی، نگاه هنری او از زاویه دوربین است و توجه به نکاتی، چون مستندسازی تصویری شهر‌ها و بنا‌ها و استفاده از انسان در بیشتر کارهایش به منظور نشان دادن مقیاس بنا برای بیننده عکس است.

ثبت تصاویر در روزگار گرفتاری ایران و مشهد

در ادامه‌ی جلسه جواد نوائیان رودسری تاریخ پژوه و روزنامه نگار با ارائه توضیحات تکمیلی در خصوص لوییجی پشه و آنتونیو جیانوزی، تاکید کرد: تصاویر دریچه‌هایی هستند که با نگاه کردن به آن‌ها می‌توان به موضوعات زیادی در خصوص زندگی افراد در گذشته بدست آورد، جزییاتی که گا‌ها در روایات نیز وجود ندارد.

وی ادامه داد: همزمان با شکل گیری نخستین دانشکده افسری ایران، آنتونیو جیانوزی و لوییجی پشه که هر دو از افسران جبهه آزادی بخش ایتالیا بوده اند. موسیو داود خان این افراد را به دودلیل استخدام میکند، نخست به این دلیل که این افراد برای فرار از اتریشی‌ها از ایتالیا فرار کرده و به عثمانی رفته بودند بنابراین هم به فرهنگ شرق تسلط داشتند و زبان‌های شرقی را می‌شناختند و همچنین سن کم آن‌ها هزینه استخدامشان را کم میکرد. به خصوص که این افراد مایل بودند در ایران بمانند.

نوائیان افزود: این افراد عکاسان آماتور بودند و علاقه ناصرالیدن شاه به عکاسی منجر به این شد که مجوز‌ها و ماموریت‌های عکاسی ویژه‌ای به این دو داده شود. ورود و اقدامات آن‌ها به حدود ۱۷۰ سال قبل و همزمان با برکناری امیرکبیر باز می‌گردد. جیانوزی و پشه با فاصله یکسال پس از افتتاح وارد دارالفنون شدند.

این تاریخ پژوه عنوان کرد: عکس‌های موجود از این دو در شرایطی ثبت شده که ایران و مشهد با چندین معضل بزرگ، طبیعی و نظامی درگیر است. گرفتاری طبیعی خشکسالی وسیع در کشور وجود دارد که خراسان را نیز درگیر کرده بوده است. رودخانه‌های بزرگ از جمله زاینده رود خشک شده و قحطی کشور را فرا میگرد. در دهه ۱۲۹۰ نیز این خشکسالی به ماجرای قحطی و مرگ ۸ میلیون ایرانی می‌رسد. در تصاویر ثبت شده نیز این بیابانی بودن و خشکی به وضوح دیده می‌شود. همچنین روایت خانیکوف که سفرنامه‌ای از ایران دارد موضوعات مشابه‌ای را نقل می‌کند. خانیکوف اطراف مشهد را خشک و برهوت توصیف می‌کند. در تصاویر پشه نیز سیمای آشفته مردم به روشنی دیده می‌شود.

وی گفت: این دو عکاس مورد اعتماد و پشتیبانی ناصر الدین شاه هتند و دلیل این حرف ان است که این افراد نخستین غیر مسلمانان ایرانی هستند که توانسته اند از حرم تصویر برداری کنند. هرچند عکس‌ها عموما از فراز دیواتر هستند. چراکه عکاسی در آن زمان به بت پرستی تشبه میشده، اما در ایران علمای متجددی وجود داشته اند که به صنایعی، چون عکاسی روی خوش نشان می‌دادند. ملا هادی سبزواری از این جمله است. زمانی که ناصر الدین در نخستین سفر خود به مشهد در سال ۲۴۳ شمسی در سبزوار با وی برخورد می‌کند، نخستین و تنها تصویر از حاج ملا هادی سبزواری ثبت می‌شود.
اگر بگوییم وی دروازه ورود عکاسی به ایران به صورت عام است حرف گزافی نزده ایم. او عامل اهمیت عکاسی بوده است.

جواد نوائیان در ادامه جلسه به توصیف عکس های قدیم مشهد در این مجموعه از عکس های آنتونیو جیانوزی پرداخت و عنوان کرد:

"این عکس نمایی از سمت غربی حرم امام رضا است و دروازه موجود، دروازه ساعت کنونی است. نصب ساعت در دوره مظفر الدین شاه صورت می‌گیرد. ساعت قدیمی ساخت کشور انگلستان بوده ک بدلیل سنگینی به دیوار‌ها اسیب وارد می‌کند. در جلوی تصویر حمامی قابل مشاهده می‌شود که احتمال میرود حمام آغچه در بخش غربی و جزو موقوفات است. تک مناره کنار گنبد زاویه عکس را گویاتر می‌کند. در حال حاضر اگر از خیابان شیرازی به حرم وارد شوید قبل از ورود به بست شیرازی در سمت چپ این مناره قابل رویت است."

"عکس فوق یکی از قدیمی‌ترین تصاویر از صحن عتیق است که جذابیت‌های فوق العاده تاریخی و اداب و رسومی دارد. در سمت راست ایوان، روی دیوار‌ها گیاهانی دیده می‌شوند. این گیاهان خارشتر یا از دسته هندوانه ابوجهل بوده اند ما در دوران قاجار با پدیده‌ای به نام گیاه گنبد مواجه ایم. این گیاهان توسط خادمان جمع آوری خشک و دسته بندی شده و به فروش می‌روند. به نوعی منبع درامدی محسوب می‌شده اند. در وسط صحن عتیق سقاخنه اسماعیل طلا دیده و نهر شاهی با چهار حوض دیده می‌شود. فضای دیده شده بار‌ها و بار‌ها ترمیم و اصلاح شده تا به شکل امروزی خود در آمده است. سقاخانه‌ها محل قرار گرفتن سنگ هایی، چون مرمر و هرکاره بوده ک فساد کمتر ایجاد می‌کرده اند و راحت‌تر تمیز می‌شده اند. این سنگ ابه از هرات و توسط نادر به ایران آورده می‌شود. روایت است که شخصی به نام اسماعیل طلاساز این سقاخانه را طلا کوبی می‌کنند که به همین نام شهره می‌شود. اب این سقاخانه نیز از نهری تامین می‌شد که بعد‌ها موقوفاتی برا یآن قرار داده شد که اب را از قنات هخای مرغوب به این محل می‌آورد.
نکته مهم در مورد نهر نادری این است که یکی از دلایل نشست ایوان بوده که از میان دروازه عبور داده می‌شود، بوده است. همچنین در بالا خیابان این نهر بسیار محترم بود، اما پس از خروج به سمت پایین خیابان مردم از آب ان استفاده می‌کرده اند.
نکته مشترک میان عکس‌های حرم مربوط به سنگ‌های کف است. پدیده‌ای به نام سنگ‌های زائر در گذشته وجوجود داشته که در متون جهانگردان ذکر شده است. از سمت تپه سلام مردم تکه سنگ‌ها را از کوه جدا کرده و به صورت نذری غلط به سمت مشهد داده میشده است. این سنگ‌های زائر توسط خادمان در بالا خیابان با تشریفات وارد حرم میشده و بعد از برش در کف یا بدنه مورد استفاده قرار می‌گرفت."

"این عکس مربوط به صحن نو (ازادی) است. صحن نو میراث دوران قاجار است. فتحعلی شاه در سفر به مشهد پیشنهاد احداث آن را می‌پذیرد و ساخت آن تا آخر دوران ناصر الدین شاه زمان میبرد و کتیبه‌ها مربوط به محمد حسین شهیدی مشهدی است. صحن نو قبل از تبدیل شدن به صحن باغی بود معروف به ایلخانی. در وسط آن به دستور شاه عباس کبوتر خانه‌ای بوده ک بعد‌ها تخریب می‌شود. در وسط صحن حوضی است که در تصویر اب ان از نهر می‌اید. بعد‌ها در این محل نیز سقاخانه ساخته می‌شودکه متاسفانه در سال ۱۳۰۸ تخریب میشود. اما چون سنگ آب آن نذر این محل بوده تا کنون نیز در اهمین محل وجود دارد. هنوز بنا‌های پشتی در این عکس تکمیل نشده و این تصویر از نظر معماری نیز فرایند‌ها را نشان می‌دهد."

"نکته این عکس تصویر برداری از داخل حرم است و به علت خلوت بودن احتمال می‌رود عکس در ابتدای صبح ثبت شده است."

"در عکس فوق در کنار مناره تاسیساتی است که محل اجتماع کبوتر‌ها بعد از تخریب کفرخانه صحن نو است. ایوان طلا صحن عتیق در این تصویر مشهود است."

"عکس بالا مربوط به مسجد گوهرشاد و چهارچوب وسط مربوط به مسجد پیرزن است که طبق افسانه‌ای میان مردم روایت می‌شده است. مردم در دوران پهلوی دوم زمانی که وضوخانه‌ای در این محل نصب شد در این محل وضو نمی‌گرفته و ان را غصبی می‌دانستند تا زمانی که ایه الله کفایی و ایه الله خراسانی در این محل وضو گرفتند و بعد از این مردم نیز در این محل وضو می‌گرفتند. مسجد گوهرشاد به زعم من نخستین ابر پروژه مشهد است که به صورت یکجا در ۹ سال بنا می‌شود."

"یکی از پربحث‌ترین عکس‌ها همین تصویر است. منبع خارجی می‌گوید این تصویر ارامگاه نادر شاه است، اما بعضی می‌گوید بخشی از مسجد مقبره و .. است. این تصویر با قدیمی‌ترین عکس از آرامگاه نادر همخوانی ندارد، اما به ارامگاه نادر شهره است."

"این تصویر مسجد هفتاد و دو تن یا مسجد شاه در واقع مسجد نیست این بنا در حال حاضر بازسازی شده و مقبره ملک شاه یکی از سرداران دوره شاهرخ تیموری است. زمان ساخت آن همزمان با مسجد گوهرشاد است. کاشی‌های داخل مقبره ملک شاه بسیار منحصر به فرد هستند و نظیر آن در کل کشور وجود ندارد."

"بنای فوق بنای خواجه ربیع مربوط به دوره صفویه است. این بنا در دوران قاجار ترمیم شده است. علت توجه قاجار‌ها به خواجه ربیع این است که فتحعلی خان قاجار رقیب نادرشاه در زیر این گنبد دفن شده است."

"عکس فوق مقبره گنبد سبز است که خانقاهی بوده. دقیقا مشخص نیست چه کسی در این محل دفن است که برش‌ها در سال ۷۶ نشان داد دو نفر در آن دفن شده اند."

"این تصویر یکی از معروف‌ترین قبرستان‌های مشهد معروف به قتلگاه است. این تصویری منحصر به فرد است. وجه تسمیه آن به کشتار مردم مردم مشهد در ۵۱۲ هجری ق توسط مردم توس بازمی گردد. در روز عاشورا میان این دو نبردی در می‌گیرد و تعداد زیادی در این محل کشته می‌شوند.
در سال ۹۹ و هجوم ازبک‌ها نیز تعداد زیاد دفن می‌شوند. عده‌ای هم میگویند این اصلا قتلگاه نبوده و غسلگاه بوده است که پیکر مطهر امام رضا در این محل غسل داده می‌شود. در افق این عکس باغ‌های بزرگ مشهد در نوغان، بالا خیابان و سراب دیده می‌شود که ریه شهر مشهد محسوب می‌شده است."

"این تصویر بارو توس است. منظور از توس همان طابران است. شهر‌های توس شامل نوغان قدیم، طابران و روستا‌های بزرگی، چون سناباد که مشهد در ان بنا می‌شود، طرقبه و طرق است. در حال حاضر بخشی از آن بازسازی شده است. شهر طابران بسیار بزرگ بوده که در حمله تیمور تخریب می‌شود."

"عکس فوق بقعه هارونیه از بنا‌های دوره ایلخانی است که در حاشیه جاده شاهنامه است و تا قبل از ۱۳۱۳ این بنا زیر خاک بوده که به دلیل در مسیر قرار داشت تسطیح می‌شود و اطراف ان تعداد زیادی بنای باستانی خارج می‌شود. این بنا یک خانقاه بوده است و قبر داخل ان نیز مربوط به امام محمد غزالی نیست."

در ادامه حتما بخوانید خانه عکس جهاد دانشگاهی مشهد افتتاح شد

محمد زائر نیا نیز در حاشیه این جلسه در گفتگو با خبرنگار شهرآرانیوز عنوان کرد: مرکز اسناد تاریخ و توسعه شهری شهرداری مشهد با هدف جمع آوری و راه اندازی سامانه اسناد تاریخ هویت شهری از سال ۱۳۹۴ آغاز به کار کرده است و در طی سال‌های اخیر میلیون‌ها سند و عکس که بیش از دو سوم آن به تاریخچه شهرداری مشهد مربوط است، جمع آوری و ثبت شده است.

وی اضافه کرد: مرکز اسناد اداره کل روابط عمومی و امور بین الملل رسانه شهرداری مشهد به عنوان یکی از پیشگامان در حفظ و توسعه خدمات آرشیوی هویت مدیریت شهری اقدام به راه‌اندازی اولین پرتال جامع اسناد تاریخ و توسعه شهر مشهد کرده که این پرتال به زودی به صورت رسمی بهره برداری شده و در دسترس عموم قرار خواهد گرفت.

مسئول مرکز اسناد تاریخ توسعه شهر اداره کل روابط عمومی و امور بین الملل رسانه با تاکید بر اینکه سلسله نشست‌های روایت مشهد به صورت دنباله‌دار برگزار خواهد شد، گفت: یکی از اهداف برگزاری این جلسه نمایش اسناد و پژوهش‌های صورت گرفته توسط همکاران این مرکز است که در طی چند سال اخیر جمع‌آوری شده است.

وی افزود: تصاویر و فیلم نمایش داده شده در جلسه نخست که صبح امروز برگزار شد، جزو بهترین آثار موجود از مشهد و حرم مطهر هستند که در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفت.