با فرهنگستان شوخی نکنیم!

در چند روز گذشته، تازه‌ترین واژه برساخته فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای «پادکست» به طور رسمی رسانه‌ای شد و واژه «پادپخش» را برابرساخت این واژه معرفی کرد. به نظرم آمد از فرصت به دست آمده با پخش این خبر بهره بگیرم و به چند نکته درباره واژه گزینی از طرف فرهنگستان اشاره کنم، به ویژه که گاهی در جامعه برساخته‌هایی ساختگی و جعلی منتشر می‌شود که بوی تمسخر از آن‌ها به مشام می‌رسد و آن‌ها را به فرهنگستان نسبت می‌دهند، حال آنکه این واژه‌ها هیچ ربطی به مصوبه‌های این نهاد ندارد.

اینکه به روند و شیوه برابرسازی واژه‌ها انتقاد‌هایی داشته باشیم کاملا پذیرفته است (و مهم‌ترین آن این است که فرهنگستان در برابرسازی معمولا دیرهنگام عمل می‌کند و خود این ضعف باعث می‌شود واژه بیگانه جاگیر شود و تغییر آن دشوار باشد)، اما نسبت دادن پاره‌ای واژه‌ها به فرهنگستان که روح آن هم از آن خبر ندارد امری ناشایست و شوخی فضای مجازی است. 

متأسفانه، گاه دیده می‌شود که در برنامه‌های رسمی، ازجمله در صداوسیما، هم شاهد چنین اتفاقات زشتی ــ هرچند شاید به قصد شوخی ــ هستیم. تمسخر فرهنگستان تمسخر زبان فارسی هم هست. زبان فارسی پایه هویتی ماست و مهم‌ترین تکیه گاه فرهنگی و تاریخی ما همین زبان است؛ ازاین رو، نباید شکوه این میراث تمدنی را پیش چشم نسل روزگار خودمان سست کنیم. پس ریشخند و انتفاد را جابه جا نکنیم.

یکی از تصورات نادرست درباره فرهنگستان این است که گمان می‌رود این نهاد تنها کارِ واژه گزینی را برعهده دارد؛ ازاین رو، بودجه سالانه آن را به تعداد واژه‌های مصوب تقسیم می‌کنند و کار این نهاد را به ریشخند می‌گیرند، حال آنکه واژه گزینی تنها یکی از کوشش‌های این نهاد است و کارگروه‌های دیگری هم در این نهاد فعالیت‌های علمی دارند، ازجمله کارگروه‌های فرهنگ نویسی، آموزش زبان و ادبیات فارسی، زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره هند، دستور زبان فارسی و رسم الخط، و زبان و
رایانه.

بااین حال، واژه گزینی، به دلیل اینکه جنبه عمومی دارد، بیشتر از دیگربخش‌ها به چشم مردم و رسانه‌ها می‌آید. آنچه در اینجا ضرورت دارد یادآور شوم این است که واژه‌هایی از فرهنگستان تأیید شده است که تصویب شده باشد؛ یعنی حتی واژه‌های پیشنهادی را نمی‌توان برابرساخت فرهنگستان دانست.

گاه بسیاری از مراکز واژه‌هایی را به فرهنگستان پیشنهاد می‌کنند یا خود فرهنگستان از مراکزی تخصصی درخواست پیشنهاد برای برخی واژه‌های بیگانه می‌کند که ممکن است به عنوان واژه تصویب شده فرهنگستان منتشر شود، درحالی که چنین نیست. واژه‌ها برای تصویب باید راهی علمی و قانونی را طی کنند.

در ادامه حتما بخوانید شگفتانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی

به طورکلی، واژه گزینی به چهار روش انجام می‌شود:

• برگزینش: گزینش یک واژه یا عبارت ازمیان واژه‌ها و عبارت‌های موجود در زبان.
• نوگزینش: گزینش یک واژه موجود در زبان و دادن مفهومی جدید به آن، به طوری که با مفهوم اولیه بی ارتباط نباشد.
• وام گیری: بهره گرفتن از یک واژه از زبان‌های بیگانه (معمولا غربی) با همان مفهومی که در زبان مبدأ دارد.
• ساختن اصطلاح: با ساختن گروه نحوی و اختصارسازی.

بنابراین، رسیدن به واژه‌ای برای تصویب پایانی نیازمند طی مسیری کارشناسی و تخصصی با حضور کارشناسان علمی آن حوزه و البته زبان شناسان و استادان ادبیات عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی است.