پیامد‌های توافق صلح «قفقاز»؛ پایان منازعه دیرینه یا آغاز مسائل ژئوپلیتیک برای ایران و روسیه
برخلاف برخی برداشت‌های شتاب زده، توافق صلح «قفقاز» بیش از آنکه تهدیدی فوری باشد، می‌تواند نشانه‌ای از تحقق بخشی از ملاحظات و منافع ایران در معادلات قفقاز یعنی شکل‌گیری صلح و ثبات در قفقاز تلقی شود.
به گزارش شهرآرانیوز؛ واشینگتن در هفته گذشته میزبان نشستی بود که الهام علی اُف و نیکول پاشینیان، میهمانان آن بودند و دونالد ترامپ، خود را منجی توافقی نشان داد که البته از قبل هم در روابط باکو-ایروان دیده شده بود؛ اما این کاخ سفید بود که محل انعقاد آن معرفی شد.
نوامبر ۲۰۲۰ جنگ دوم قره باغ آغاز شد؛ جنگی که سه دهه قبل و همزمان با فروپاشی شوروی شکل گرفت و این ارامنه بودند که بر قره باغ تسلط یافتند. پس از نبردی ۴۴ روزه، توافق صلح سه جانبه‌ای با حضور دو کشور و میانجیگری روسیه در ۱۷ ماده منعقد شد که در ماده ۹ این تفاهم، بر بازگشایی مسیر‌های ارتباطی و تضمین امنیت حمل ونقل بین غرب آذربایجان و نخجوان تأکید شد؛ نظارتی که قرار شد با حضور نیرو‌های مرزی روسیه انجام گیرد. اما اینک و با توجه به میهمانی اخیر کاخ سفید، اینطور برداشت می‌شود که در نگاه اول، گامی بزرگ به سوی ثبات در قفقاز جنوبی تلقی شد، اما سایه‌ای از ابهام بر بخشی از آن سنگینی می‌کند؛ بندی که به گذرگاه سیونیک مربوط می‌شود و در روز‌های اخیر موجی از بحث‌ها را برانگیخته است.
نقش حیاتی مرز ۴۴ کیلومتری جنوب ارمنستان با ایران
سیونیک، نوار باریکی در جنوب ارمنستان که مرز کوتاه، اما حیاتی ۴۴ کیلومتری این کشور با ایران را در بر می‌گیرد، اکنون در کانون توجه قرار گرفته است. بر خلاف مرز طولانی ۶۹۰ کیلومتری ایران و جمهوری آذربایجان، این مرز کوتاه با ارمنستان برای تهران اهمیت دارد، چرا که میان خاک اصلی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان واقع شده است. آذربایجان خواهان احداث بزرگراه و خط آهن از دل این استان تا نخجوان است؛ طرحی که به باور بسیاری، صرفاً یک پروژه زیرساختی نیست بلکه حامل پیام‌های ژئوپلیتیک گسترده تری است.
امضای توافق صلح واشنگتن و تأکید بر بازگشایی مسیر‌های ارتباطی، فضایی از گمانه زنی‌ها را برانگیخته است. با این همه، مفاد نهایی و بند‌های کلیدی این توافق، نه تنها در تعارض با اصول بنیادین سیاست خارجی ایران نیست، بلکه در مواردی بازتاب دهنده همان خطوط قرمزی است که تهران در ماه‌ها و سال‌های گذشته بر آن پافشاری کرده است؛ از همین رو، برخلاف برخی برداشت‌های شتاب زده، این توافق بیش از آنکه تهدیدی فوری باشد، می‌تواند نشانه‌ای از تحقق بخشی از ملاحظات و منافع ایران در معادلات قفقاز یعنی شکل‌گیری صلح و ثبات در قفقاز تلقی شود.
از توافق ایروان-باکو چه می‌دانیم؟
جمهوری آذربایجان و ارمنستان در توافقی ۷ بندی در واشینگتن، به سمت روایت‌های پیچیده‌ای از صلح رفتند که هم دارای حساسیت‌های دیپلماتیک و هم حساسیت‌های ژئواکونومیک می‌باشد. توافق مزبور در مارس ۲۰۲۵ | اسفند ۱۴۰۳، تنظیم شد، اما امضا یا «پاراف» نشد. تاکید این توافق بر موضوع رفع انسداد مسیر‌های ارتباطی متمرکز شده است؛ مسأله‌ای که امکان اتصال خاک اصلی آذربایجان به نخجوان از طریق مسیری که باکو آن را «زنگزور» می‌نامد، فراهم می‌شود، بی‌آنکه بنا بر متن توافق، خدشه‌ای بر تمامیت ارضی ارمنستان وارد شود.
با مروری بر بند‌های هفتگانه این توافق می‌بینیم که امضای توافق صلح و درخواست انحلال گروه مینسک بود؛ نهادی که از سال ۱۹۹۲ زیر نظر سازمان امنیت و همکاری اروپا مأموریت میانجیگری در بحران قره‌باغ را بر عهده داشت، اما به مرور در یک روند بی‌عملی قرار گرفت. حذف این گروه از معادلات، نه تنها نشان‌دهنده تلاش برای خروج از چهارچوب‌های سنتی میانجیگری بین‌المللی است، بلکه پاسخی مستقیم به خواسته باکو برای پیشبرد مذاکرات در قالبی تازه و با حمایت بازیگران جدید محسوب می‌شود.
آنچه در موارد تفاهم نامه بسیار به چشم می‌آید، اهمیت بند‌های ۳ و ۵ آن است. تاکید بر گشایش مسیر‌های ارتباطی، اصل تمامیت ارضی و صلاحیت حاکمیتی کشور‌ها به عنوان پیش‌شرط در بند ۳ آن دیده شده است که البته با اصول و دغدغه‌های تهران هم‌خوانی دارد. برای ایران که نگران توسعه طلبی احتمالی باکو به سوی استان سیونیک پس از بازپس‌گیری مناطق اشغالی قره‌باغ بود، این بند به منزله سدی حقوقی در برابر هرگونه تغییر مرزی تعبیر شد و عملاً خواسته تصرف سیونیک را منتفی ساخت.
سایر مواد این توافقنامه نیز بر پایه‌های حقوقی محکمی استوار است. در ماده ۱، طرفین با استناد به «اعلامیه آلماتی ۱۹۹۱»، مرز‌های اداری بین دو جمهوری در دوران شوروی را به عنوان مرز‌های بین‌المللی به رسمیت شناخته و بر تمامیت ارضی و مصونیت این مرز‌ها تأکید کرده‌اند. بر همین اساس، ارمنستان و آذربایجان حاکمیت، تمامیت ارضی، مصونیت مرز‌های بین‌المللی و استقلال سیاسی یکدیگر را به رسمیت شناخته و به آن احترام خواهند گذاشت.
در تکمیل این ماده، ماده دوم تصریح می‌کند که طرفین هیچ‌گونه ادعای ارضی نسبت به یکدیگر نداشته و در آینده نیز چنین ادعا‌هایی را مطرح نخواهند کرد. همچنین هرگونه اقدامی که با هدف تجزیه یا برهم زدن تمامیت ارضی طرف مقابل صورت گیرد، ممنوع است.
در بند چهارم، تغییر نام گذاری این مسیر نیز به چشم می‌خورد؛ جایی که اختلاف سنتی بر سر عنوان «زنگزور» یا «سیونیک» جای خود را به نامی تازه موسوم به «مسیر صلح ترامپ» داد. با این حال در حاشیه این توافق شایعه‌ای شکل گرفت مبنی بر اینکه ارمنستان «حقوق توسعه ویژه و انحصاری» این کریدور را برای ۹۹ سال به ایالات متحده واگذار کرده است؛ ادعایی که تاکنون در هیچ‌یک از مواضع رسمی ایروان یا باکو تأیید نشده و همچنان در فضای مبهم گمانه زنی‌ها باقی مانده است. بدین ترتیب، بیانیه واشینگتن نه صرفاً متنی برای پایان جنگ، بلکه سندی است که هم مسیر تازه‌ای برای صلح ترسیم می‌کند و هم پرسش‌های جدیدی درباره آینده موازنه قدرت در قفقاز جنوبی پیش روی ناظران می‌گذارد.
تهران از اولین روز‌های شعله ور شدن بحران قره‌باغ نگاه ویژه‌ای به تحولات قفقاز داشت؛ نگاهی که نه تنها در قالب موضع گیری‌های رسمی بلکه در میدان رایزنی‌های دیپلماتیک پرشتاب با ایروان، پیش و پس از توافق واشنگتن نیز نمود یافت.
پیش از این توافق، گفت‌و‌گو‌های فشرده میان پایتخت‌های ایران و ارمنستان به جریان افتاد و پس از آن نیز مقامات ارمنستان با حفظ خطوط تماس سطح بالا کوشیدند ابهامات و دغدغه‌های تهران را بی‌پاسخ نگذارند.
روابط تهران-ایروان؛ راهی سودمند برای ارمنستان
به نگاهی گذرا به روابط تاریخی ایران و ارمنستان در طول اعصار درمی یابیم دو کشور، همواره به رابطه‌ای مستحکم اندیشیده و به این روابط پایبند هستند و قصد ما آن است تا با مروری بر این روابط، به دورنمای ارتباطات تهران و ایروان بپردازیم.
پس از اعلام استقلال جمهوری ارمنستان (۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱)، جمهوری اسلامی ایران از نخستین کشور‌های جهان بود که استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت. غیر از عوامل استراتژیکی و اقتصادی، مناسبات دوستی دو ملت نیز یکی از عوامل مهم در توسعه روابط حسن همجواری کشور‌های ایران و ارمنستان به‌شمار می‌رود.
از مهم‌ترین دوره تاریخ ایران و ارمنستان در اوایل سده هفدهم بود. کوچ ارمنیان به داخل ایران و اقامت در محله جلفا (اصفهان) محلی که اولین چاپخانه در خاورمیانه تأسیس شد. این شهر همچنین از مراکز مهم تجارت داخلی و خارجی ایران شد. با در نظر گرفتن نقش سیاسی و اقتصادی ارمنیان از طرف پادشاهان صفوی به آنها برخی امتیازات و حقوق داده شد. ناصرالدین‌شاه قاجار نقش ارمنیان در زندگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور را مهم ارزیابی می‌کرد. شغل ارمنیان ساکن در روستا‌های اطراف اصفهان کشاورزی و دامداری و باغداری، و شغل ارمنیان جلفا داد و ستد و تجارت بود.
سرزمین ارمنستان به منزله چهارراهی است که آسیا را به اروپا وصل می‌کند. از دیرباز بازرگانان ارمنی کالا‌های کشور‌های آسیایی را به اروپا صادر می‌کردند و مصنوعات و فراورد‌های کشور‌های اروپایی را به کشور‌های آسیایی می‌آوردند. بازرگانان ارمنی جلفای اصفهان برای سامان دادن به فعالیت‌های بازرگانی خود شرکت‌های بازرگانی تشکیل می‌دادند. شاه عباس برای صدور ابریشم ایران از بازرگانان ارمنی استفاده می‌کرد. ارمنیان جلفا در کار توسعه تجارت ابریشم نقش بسیار مهمی داشتند.
اصول سیاست خارجی ارمنستان مبتنی بر برقراری روابط سیاسی متعادل و متعارف با همه کشور‌های همسایه است. مسائل و مشکلات وضعیت اقتصادی، حل بحران‌های داخلی و خارجی کشور‌های قفقاز جنوبی، فقط به همکاری و اتحاد نیرو‌های این کشور‌ها امکان‌پذیر است. کشور ایران نسبت به کشور‌های قفقاز جنوبی مواضع متعادل و بی‌طرفی نشان می‌دهد. تهران تلاش کرده تا در سیاست گذاری‌های خود، سیاست متوازن‌سازی و خط و مشی حل و فصل اختلافات کشور‌های همجوار را دنبال کند که موضوع قره‌باغ از جمله آنها است. بر این اساس تحکیم مناسبات ایران و ارمنستان علاوه بر این که در چهارچوب هماوردی قدرت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای در قفقاز جنوبی قابل ارزیابی است، مسبوق به سوابق تاریخی، فرهنگی و منافع دوجانبه اقتصادی نیز می‌باشد. به همین سبب همکاری‌های ایران و ارمنستان، نه تنها رشته‌های تقویت دوستی بین دو ملت را مستحکم‌تر می‌سازد، بلکه توسعه همکاری‌های دوجانبه به برقراری صلح و امنیت منطقه نیز یاری خواهد رساند.
در هفته جاری و با توجه به حساسیت موضوع موافقتنامه صلح با جمهوری آذربایجان و توافقات در خصوص رفع انسداد از مسیر‌های حمل و نقل منطقه‌ای، توسعه ارتباطات و گام‌های بعدی برای اجرای این توافقات، آرارات میرزویان وزیر امور خارجه ارمنستان در تماسی با سیدعباس عراقچی، با تأکید بر اینکه ارمنستان کشور دوست و همسایه ایران است، تصریح کرد که ایروان حفظ روابط دوستانه و مبتنی بر حسن همجواری و منافع متقابل با تهران را در اولویت قرار داده و برای این روابط ارزش زیادی قائل است.
عراقچی در این تماس ضمن استقبال از برقراری صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان و با اشاره به ملاحظات ایران در خصوص مسیر‌های ارتباطی و رفع انسداد شبکه‌های مواصلاتی، تأکید کرد که این مسیر نباید موجب تغییر ژئوپلیتیک منطقه یا قطع دسترسی ایران به سایر مسیر‌های مواصلاتی شود. عراقچی خاطرنشان کرد در هر تصمیم و اقدامی باید احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشور‌ها کاملا رعایت شود.
ایران و دو سناریو محتمل
در پی توافق ارمنستان و آذربایجان، مشاور سیاسی رئیس جمهور ضمن واکنش به موضع کشورمان اشاره کرد و گفت: «ایران از صلح میان همسایگانش استقبال می‌کند و همچنین با رفع انسداد از مسیر‌های مواصلاتی مخالفتی ندارد، ولی نسبت به طرح‌هایی که قدرت‌ها و سازمان‌های فرامنطقه‌ای را وارد سازوکار امنیتی و ژئوپلیتیک منطقه تاریخی قفقاز کند حساس است و درباره زمینه‌سازی تشدید تنش از این طریق هشدار می‌دهد.»
همچنین مسعود پزشکیان در حاشیه نشست هیئت دولت و در جمع خبرنگاران گفته بود: «همانطور که آقای عراقچی گفته است، همه طرف‌ها خواسته‌های ایران درباره مسیر زنگزور را رعایت کرده‌اند». رئیس‌جمهور تصریح کرد: «چارچوب تمامیت ارضی و بسته نشدن راه ما به اروپا در آن دیده شده است و تمام دغدغه ما این است که شرکت آمریکایی می‌خواهد این کریدور را راه بیندازد».
امضای توافق صلح میان ارمنستان و آذربایجان، صحنه را برای طرح دو سناریوی متضاد گشوده است؛ یکی خوش‌بینانه و دیگری بدبینانه. در نگاه خوش‌بینانه، این توافق بیش از آنکه محصول یک فرآیند تدریجی و سنجیده باشد، نتیجه شتاب زدگی دونالد ترامپ در پیگیری توافقات صلحی است که بی‌توجه به همه ابعاد پیچیده منازعه شکل گرفته‌اند. افزون بر آن، اختلافات بر سر علامت‌گذاری مرز‌ها همچنان پابرجاست و در داخل ارمنستان نیز اجماعی حول مفاد بیانیه شکل نگرفته است؛ بویژه آنکه طرفداران قره‌باغ و دیاسپورای ارمنی در کشور‌های آمریکا و اروپا از جمله فرانسه ملاحظات جدی خود را نسبت به این تحولات دارند. از این رو، همان‌گونه که ایران، روسیه و حتی گرجستان با دیدی محتاطانه به پیامد‌های این توافق می‌نگرند، چین نیز اگر از منظر ژئوپلیتیک آن را بررسی کند، بی‌تردید به مجموعه‌ای از محاسبات و ملاحظات خواهد رسید.
اما سناریوی بدبینانه سوی دیگری از ماجرا را آشکار می‌کند؛ جایی که این توافق می‌تواند پیامد‌های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ناخواسته‌ای برای ایران و روسیه در پی داشته باشد. از این منظر، سیاست غرب نسبت به ایران بر محور محدودسازی و ایجاد کانون‌های جدید بحران تعریف شده و قفقاز می‌تواند به حلقه‌ای تازه در این زنجیره بدل شود.
با وجود این دو قرائت، یک واقعیت برای تهران پابرجاست و آن اینکه صلح و ثبات در قفقاز برای امنیت و منافع ملی ایران اهمیت حیاتی دارد. به همین دلیل، ایران می‌تواند با تکیه بر رایزنی‌های فعال با متحدان منطقه‌ای، بویژه ایروان، تلاش کند دغدغه‌ها و ملاحظاتش را در متن تحولات جاری جای دهد و از این مسیر، نقش خود را در شکل دهی به آینده نظم منطقه‌ای حفظ کند.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
