از مرکز تا مرز؛ دومین همایش دیپلماسی استانی در مشهد

حمید قنبری، معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه | در دنیای امروز، دیپلماسی دیگر تنها در پایتخت‌ها تعریف نمی‌شود. اگر روزگاری سیاست خارجی صرفاً هنر گفت‌و‌گو میان وزرای امور خارجه بود، امروز به عرصه‌ای مشترک میان استانداران، شهرداران، اتاق‌های بازرگانی، دانشگاه‌ها و نخبگان محلی بدل شده است. هر استان، در واقع، سفیری بالقوه است؛ هر شهر مرزی نیز دریچه‌ای به جهان پیرامون.

«دیپلماسی استانی» دیگر یک شعار نیست؛ بلکه ضرورتی ملی برای گذر از تمرکزگرایی تاریخی و بازتعریف نقش استان‌ها در نقشه اقتصادی و سیاسی کشور است. در روزگاری که فشار‌های خارجی مسیر‌های سنتی ارتباط را محدود می‌کنند، تکیه بر ظرفیت‌های محلی به‌معنای گشودن مسیر‌های تازه برای نفس‌کشیدن اقتصاد ملی است؛ همان چرخش بزرگ از دیپلماسی صرفاً سیاسی به دیپلماسی مردمی و اقتصادی.

مشهد، تلاقی ایمان و توسعه

دومین همایش دیپلماسی استانی که در روز‌های ۳۰ مهر و یکم آبان، در جوار بارگاه ملکوتی امام‌رضا(ع) در مشهد مقدس برگزار می‌شود، گامی بلند در مسیر تحقق رویکرد دیپلماسی استانی و نمادی از عزم ملی برای توسعه متوازن است. مشهد صرفاً یک شهر نیست؛ نمادی است از تلاقی ایمان و توسعه، معنویت و اقتصاد. این کلان‌شهر دروازه شمال‌شرقی ایران است که راه‌های تاریخی تجارت با آسیای مرکزی، افغانستان و قفقاز به آن می‌رسند و به میدان‌گاه دیپلماسی منطقه‌ای بدل شده است.

آستان قدس رضوی، به عنوان قلب معنوی و اقتصادی مشهد، نقشی بی‌بدیل در توسعه دارد. سالانه بیش از ۳۰ میلیون زائر داخلی و نزدیک دو میلیون زائر خارجی از کشور‌های عراق، افغانستان، پاکستان و آسیای مرکزی به مشهد سفر می‌کنند؛ این جریان عظیم انسانی، بزرگ‌ترین شبکه ارتباطات مردمی ایران در جهان اسلام را شکل می‌دهد و می‌تواند بستری برای تعاملات اقتصادی و فرهنگی با همسایگان باشد. حضور گسترده زائران، فعالیت بیش از ۶۵۰ هتل و مهمان‌پذیر، و ظرفیت‌های گسترده درمانی و گردشگری سلامت، این شهر را به پایتخت گردشگری سلامت و زیارت در منطقه تبدیل کرده است.

اقتصاد و گردشگری، ظرفیت مشهد برای دیپلماسی عملی

توسعه روابط اقتصادی با کشور‌های همسایه نه‌فقط یک انتخاب، بلکه ضرورتی برای رشد پایدار ملی است. کریدور‌های منطقه‌ای شمال–جنوب و شرق–غرب، ستون فقرات این چشم‌اندازند و ارتباط استان‌های مرزی با همسایگان، عمق راهبردی اقتصاد ایران را افزایش می‌دهد. تحریم‌ها و بازگشت مکانیسم اسنپ‌بک، اگرچه چالش‌آفرین هستند، اما تأثیر محدودی بر تعاملات اقتصادی مستقیم با همسایگان دارند؛ زیرا منطق جغرافیا و پیوند‌های دیرینه فرهنگی، قوی‌تر از فشار‌های مقطعی است.

خراسان رضوی با برخورداری از ظرفیت‌های صنعتی، کشاورزی (ازجمله زعفران و پسته) و همچنین زیرساخت‌های گردشگری سلامت، می‌تواند به کانون مبادلات منطقه‌ای تبدیل شود. تلفیق گردشگری زیارتی و پزشکی فرصتی است تا سرمایه‌گذاری‌ها و پروژه‌های منطقه‌ای، هم‌زمان با توسعه اقتصادی، روابط دیپلماتیک غیررسمی با کشور‌های پیرامونی را تقویت کنند. حضور فعال سرمایه‌گذاران و کارآفرینان، به‌ویژه ایرانیان خارج از کشور، می‌تواند این روند را تسریع کند.

تمرکززدایی و قدرت استان‌ها

دیپلماسی استانی در حقیقت تبدیل «ظرفیت‌های پراکنده محلی» به «قدرت ملی» است. استانداران و نهاد‌های اقتصادی محلی می‌توانند در هماهنگی با وزارت امور خارجه، حلقه‌های ارتباطی مؤثری با کشور‌های همسایه باشند. این الگو نشان می‌دهد که پیوند مشهد با مزارشریف، تبریز با ایروان یا بوشهر با دوحه، همان‌قدر اهمیت دارد که روابط تهران با پایتخت‌های رسمی. تمرکززدایی به‌معنای واگذاری مسئولیت نیست، بلکه گسترش دایره کنش است؛ هر استان می‌تواند بخش مهمی از پازل سیاست خارجی ایران را کامل کند.

دومین همایش منطقه‌ای دیپلماسی استانی می‌تواند سرآغاز تحولی پایدار باشد؛ تحولی که در آن، استان‌ها از حاشیه سیاست خارجی به محور آن بدل شوند. گفت‌و‌گو با استانداران مرزی، شناسایی ظرفیت‌های محلی و تدوین برنامه‌های استانی برای همکاری با همسایگان، نتایجی ملموس و امیدبخش داشته است. اکنون زمان آن رسیده است که این تلاش‌ها به گفتمانی فراگیر بدل شوند؛ گفتمانی که در آن، هر استان جزئی از دستگاه دیپلماسی کشور باشد و هر دیپلمات، ظرفیت‌های استان‌ها را بخشی از مأموریت خود تلقی کند.

دیپلماسی استانی، درنهایت، بازگشت به خاستگاه مردمی سیاست خارجی است؛ عرصه‌ای که در آن زائران، بازرگانان، دانشجویان و کارآفرینان هریک سفیری برای ایران هستند. مشهد، با پشتوانه تاریخی، معنوی و اقتصادی خود، می‌تواند پرچمدار این مسیر تازه باشد؛ شهری که ایمان و خرد، معنویت و معیشت را در کنار هم دارد تا برای سیاست خارجی ایران آینده‌ای نو بیافریند.