قنات‌های دشت مشهد را بشناسیم

رجبعلی لباف خانیکی | شهرآرانیوز؛ دشت مشهد یا «توس» منطقه‌ای به وسعت ۱۶ هزار کیلومتر مربع واقع در میانه ۲ رشته کوه هزارمسجد در شمال و بینالود در جنوب است که هردو به موازات یکدیگر از شمال غرب به جنوب شرق امتداد یافته اند.
در میانه دشت، کشف رود از شمال غرب به جنوب شرق جریان داشته که اکنون خشکیده است. سرچشمه این رودخانه هم در انتهای شمال غرب دشت، از همان ۲ رشته کوه هزارمسجد و بینالود بوده است. بستر کشف رود به دلیل شیب زمین و نرمی خاک پایین‌تر از سطح زمین‌های اطراف بوده و برداشت آب به سادگی امکان پذیر نبوده است مگر در نقاطی مانند «تابران» (توس امروز) که با بستن سد، آب را از کف رودخانه بالا می‌آوردند و به شهر هدایت می‌کردند. اما زمین‌های آبرفتی و حاصلخیز دشت مشهد هیچ گاه رها نشده و آب‌های جاری از دره‌های متعدد ۲ سوی دشت و آب‌های قابل برداشت از بالادست کشف رود، به خصوص قنات‌های متعدد و پرآب، امکان کاشت زمین را در طول تاریخ فراهم آورده اند، زیرا دشت مشهد بر اساس معیار‌های متخصصان قنات و آب‌های زیرزمینی مناسب‌ترین مکان برای استخراج آب‌های پنهانی بوده است.

 

«حاسب کرجی» در کتاب ارزشمند خود با عنوان «انباط المیاء الخفیه» در شناخت زمین‌هایی که درون آن‌ها آب است آورده است: تمام زمین‌هایی که به ریشه کوه‌ها متصل باشند دارای آب پنهانی هستند و اگر صحرا‌های بسیاری به این سلسله جبال متصل باشند، آن صحرا که به مرکز زمین نزدیک‌تر است آبش افزون‌تر است به خصوص اگر در خاکش خلل و فرج فراوان بوده باشد ... و بر سطح زمین اثر مجاری سیل آشکار باشد و این مجاری به دره کوه و برجستگی هایش منتهی شود.

گفته حاسب کرجی کاملا بر دشت مشهد تطبیق می‌کند و علاوه بر جریان آب کشف رود در میانه دشت مشهد، ۲ منبع آبی معروف به نام «قنات گناباد» (وجه تسمیه گناباد دشت مشهد را اگر همانند و هم ریشه گناباد جنوب خراسان رضوی بدانیم، معنای آن قنات آباد است.) و «چشمه گیلاس» (چشمه کلسب) و نیز «چمن رادکان» (اولنگ رادکان) نشانه‌های پرآبی دشت مشهد بوده اند و دره‌های مشرف بر دشت مشهد نیز از آب فراوان برخوردار بوده به گونه‌ای که موجب شکل گیری آبادی‌هایی در درون دره‌ها شده و در نهایت ییلاقات اطراف مشهد را تشکیل داده اند. از جمله دره طرقبه که از دامنه بینالود تا دشت مشهد روستا‌های «جاغرق»، «عنبران»، «طرقبه»، «حصار» و «گلستان» را شکل داده است و مازاد آب آن دره در نهایت در پشت «بند گلستان» ذخیره شده و به مرور به ۳ شاخه «ترکار»، «قنات قاسم آباد» و بخش انتهایی «قنات امامیه» مشهد نفوذ کرده و دبی آن قنات‌ها را تشکیل داده است.  

البته تا حدود ۶۰۰ سال پیش بخشی از آب دره طرقبه را از طریق «نهر مأمونی» و «نهر شیشه» به اراضی آبکوه می‌رسانیده اند.

به دلایل وجود کشف رود و آب‌های سطح الارضی جاری در دره‌ها و قنات‌های فراوان، دشت مشهد همواره از نظر زراعت و فلاحت از اهمیت فراوان برخوردار بوده و یکی از بهترین نواحی ایران از این حیث ارزیابی شده است. منابع آبی و قنات‌های دشت مشهد این امکان را فراهم می‌کرده که در آن دشت از گذشته‌های دور محصولاتی، چون پنبه، گیاهان علوفه ای، گندم، جو، برنج، ذرت، نخود، ماش، عدس و لوبیا برداشت شود و درختان میوه مانند زردآلو، سیب، هلو و درختان دیگر، چون سپیدار، چنار و بید به بهره برداری برسد. 

درضمن مطالعات باستان شناسی اطراف حرم مطهر (سال‌های ۱۳۷۰ و ۱۳۷۱) در برش‌های ایجادشده برای ایجاد زیرگذر، مقطع کانال‌ها و قنات‌های متعددی مشاهده شد که بر اساس برآورد‌ها از صدر اسلام تا عصر صفوی تاریخ گذاری می‌شدند و لایه‌های رسوبی ضخیمی که بر کف و دیواره‌ها یا کف کول‌ها نشسته بود نشان از قدمت دیرینه آن‌ها داشت. در آغاز قرن چهاردهم خورشیدی، یعنی حدود ۱۰۰ سال پیش، پژوهشگران ۲۲ رشته قنات در مشهد شناسایی کردند که از آن تعداد ۱۶ رشته دایر و ۶ رشته دیگر بی آب بوده اند. آن قنات‌ها عبارت بودند از قنات رکن آباد، قنات شیخ مؤمن، قنات سلسبیل، قنات سناباد، قنات محمدولی خان، قنات آصف الدوله، آب منبع، آب مسجد گوهرشاد، آب مستشاری، قنات دستجرد، آب میرزا، قنات پایین ده، آب قمیش خان، آب قلیچ خان و آب درویش بیگ نوقان.

به هر روی، این قنات‌ها و قنات‌های فراوان دیگری که در جای جای دشت مشهد وجود داشته کمبود آب‌های سطح الارضی دشت را جبران می‌کرده و در واقع به منزله مناسب‌ترین وسایلی بوده اند که به اهالی امکان دهند تا خودشان را با دشت و امکانات آن سازگار کنند و هزاران سال به زندگی شرافتمندانه ادامه دهند.


منابع:
- حاسب کرجی، ابوبکر محمدبن حسن، ۱۳۷۳، استخراج آب‌های پنهانی، ترجمه حسین خدیوجم
- مدرس رضوی و ...، ۱۳۸۸، مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی، تصحیح و توضیح مهدی سیدی
_لباف خانیکی، مجید، سمسار یزدی، علی اصغر و لباف خانیکی، رجبعلی، ۱۳۹۵، قنات‌های قاسم آباد و امامیه مشهد
_لباف خانیکی، رجبعلی، ۱۳۹۳، جایگاه سفال‌های آستان قدس رضوی در سفالگری ایران، سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی
_امام، محمدکاظم، ۱۳۴۸، مشهد طوسی، کتابخانه ملی ملک