درباره مسجد گوهرشاد که پربازدیدترین مسجد ایران است

حسین بیات | شهرآرانیوز؛ مسجد گوهرشاد، قدیمی‌ترین مسجد شیعیان در شهر مشهد شناخته می‌شود. این مسجد، شاخصه معماری و هنر اسلامی عهد تیموری است که پس از گذشت بیش از ۶۰۰سال همچنان مستحکم و ماندگار، عظمت و قدمت معماری و هنر اسلامی را به نمایش می‌گذارد.

 

روز جهانی مساجد بهانه‌ای بود تا بار دیگر به این زیبای ماندنی بپردازیم و سر بچرخانیم درمقابل جلوه‌های شکوهش. مسجد گوهرشاد که ساختش به دستور بانوگوهرشادآغا، همسر شاهرخ‌بن‌تیمور گورکانی، و در دوران استانداری پسرش بایسنقر میرزا بوده، بین سال‌های ۷۹۴ تا ۷۹۷شمسی در ضلع جنوبی حرم رضوی ساخته شده است. نام گوهرشاد در دو جا با کاشی معرق نوشته شده است؛ یکی در قسمت بالای در نقره‌ای که به دارالسیاده می‌رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای شاهزاده بایسنقر است. در قسمت وسط هم کتیبه‌ای به اسم محمدرضا امامی وجود دارد.

مساجد همواره نقش‌ها و کارکرد‌های مختلفی داشته‌اند که این به معنای اهمیت و اعتبار آن‌ها در جامعه مسلمانان است. مساجد کانون عبادی، پایگاه قضایی، جایگاه پرداختن به امور حسبیه، کانون ارتباط جمعی، پایگاه جهاد، مرکز آموزش و... بوده‌اند و گوهرشاد همه این کارکرد‌ها را دارد. علاوه‌بر این زیبایی منحصربه‌فردی دارد که انسان را مسحور خود می‌کند. گوهرشاد به علت ظرافت و زیبایی کاشی‌کاری و خط و اسلوب معماری و به علت موقوفات بسیار و هم‌جواری با مرقد علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) از مهم‌ترین و شلوغ‌ترین مساجد ایران به شمار می‌رود، به‌طوری‌که بعضی آن را پربازدیدترین مسجد در ایران می‌دانند. این مسجد که به وسیله معمار معروف ایرانی، قوام‌الدین شیرازی، و با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق ساخته شده است، از شاهکار‌های معماری ایرانی در دوره تیموری محسوب می‌شود.

بنای محکم مسجد گوهرشاد به سبک کلاسیک و به‌صورت چهارایوانی ساخته شده است. چهار ایوان آن در صحن مربعی مسجد قرار دارند و در فاصله بین این ایوان‌ها شبستان‌های وسیعی قرار گرفته است. مسجد گوهرشاد دو در ورودی و خروجی دارد. ایوان‌هایی که در اضلاع مختلف مسجد قرار دارند، به‌صورت قرینه ساخته شده‌اند. اما شما می‌توانید در جای‌جای مسجد، هنر ایرانی را تماشا کنید. طاق‌های گنبدی، گلدسته‌هایی با سبک ایرانی و همچنین خطوطی بر زمینه گچی آن وجود دارد که زیبایی این بنا را چندبرابر می‌کند. گلدسته‌های مسجد به سبک مقرنس بنا شده است، همچنین یکی از هنر‌های مهم دوره تیموری یعنی معرق‌کاری را می‌توانید در این مسجد مشاهده کنید.

گنبد مسجد به بلندی ۴۱متر بر بالای ایوان مقصوره جای دارد و سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار و یک کتیبه با خط کوفی تزئین شده است. در دو طرف این ایوان، دو گلدسته هرکدام به ارتفاع ۴۳متر ساخته شده است و دارای کتیبه‌هایی است. این گلدسته‌ها از روی زمین آغاز می‌شوند و پیوسته به ایوان مقصوره بالا می‌روند و به‌صورت مناره درمی‌آیند. دور خارجی گنبد ۶۱.۸۵متر است که به‌علت مشکلاتی که برای آن به‌وجود آمد، در سال۱۳۴۱ برچیده گردید و مجددا گنبد فعلی با مصالح جدید، ساخته و تزیین شده است. مسجد گوهرشاد صحنی به وسعت ۲۸۰۰مترمربع دارد و زیربنای آن ۹۴۰۰مترمربع است.

یکی از قسمت‌های مهم مجموعه گوهرشاد، محراب زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حواشی پیرامون محراب با کتیبه بازسازی‌شده با کاشی‌های معرقِ مرقم به آیت‌الکرسی تا الی‌النور مزین است و پایه‌های داخلی ایوان با سنگ‌های مرمر سفید مزین شده است.

 

در منتهاالیه سمت راست محراب، منبر صاحب‌الزمان (صاحب شاه) قرار دارد که منبری بلند و قدیمی است و در سال ۱۲۴۳قمری (عصر فتحعلی‌شاه قاجار) توسط استاد محمد خراسانی و به روش منبت‌کاری از چوب گلابی و گردو، بدون میخ فلزی ساخته شده است که در سال ۱۳۲۰شمسی آن را بازسازی نموده‌اند. این منبر مثل منبر‌های موجود در مسجد بیت‌المقدس و مسجد خلیل‌الرحمان در رواق حضرت ابراهیم (ع) در اردن ساخته شده و اینک در حفاظی با میله‌های آهنی که بخش‌های پایین آن با شیشه‌های قطور مزین شده است، نگهداری می‌شود.

مسجد قبا نخستین مسجدی است که در اسلام ساخته شد. وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، پیش از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و در این مدت به درخواست مردم، مسجدی در این منطقه ساخت. برخی گفته‌اند این مسجد به پیشنهاد عماریاسر ساخته شده است. با هجرت مسلمانان به مدینه، پیامبر مکانی را برای نمازجماعت و نیز گردهمایی مسلمانان برگزید و با همراهی مؤمنان آن مکان را به‌صورتی ساده برای این کار آماده کرد.

 

این مسجد که مسجدالنبی یا مسجد پیامبر نام گرفت، به‌زودی جایگاه ویژه‌ای نزد مسلمانان یافت و به مکانی برای عبادت، آموزش مذهبی، فعالیت‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی تبدیل شد. پیش از آن، پیامبر در برخی مکان‌های مکه به همراه مؤمنان نمازجماعت خوانده بود، ولی جایی را به عنوان مسجد تعیین نکرده بود.

مسجد جامع فهرج یزد یا مسجد امام‌حسن (ع) در نیمه اول قرن یکم هجری بنا شده است. از این‌رو برخی آن را قدیمی‌ترین و کهن‌ترین مسجد ایرانی می‌دانند. به گواه باستان‌شناسان و محققان تاریخی، بنای این مسجد از ابتدای ساخت تاکنون هیچ تغییری را به خود ندیده است. جالب است بدانید که هنوز هم در این مسجد، نماز خوانده می‌شود و پویایی و حرکت همچنان در آن در جریان است. البته برخی کارشناسان هم معتقد هستند که مسجد تاریخانه دامغان، قدیمی‌ترین مسجد ایران است. درهرحال هر دو مسجد بسیار تاریخی و ارزشمند هستند.