ماه محرم و مویه‌های زنانه در گزارش‌های تاریخی

غلامرضا آذری خاکستر | شهرآرانیوز؛ در میان سفرنامه‌ها اطلاعات پراکنده‌ای از نحوه مشارکت زنان در مراسم مذهبی ماه محرم آمده است. اصولا این عزاداری‌ها در قالب برگزاری مراسم عزاداری یا روضه‌خوانی بوده است.

 

دلاواله، جهانگرد ایتالیایی (۱۵۸۶-۱۶۵۲ میلادی)، در ژانویه ۱۶۱۷ میلادی/ ۱۰۲۵ قمری به ایران مسافرت کرده و درباره مراسم عزاداری در زمان صفویه و حضور زنان در آن به‌اختصار مطالبی نوشته است: منبر مشرف بر همه زنان و مردانی است که بعضی روی زمین و بعضی روی چهارپایه‌های کوتاه نشسته‌اند. روضه‌خوانی با شدت هرچه تمام‌تر ادامه دارد و مستمعان با صدای بلند گریه و زاری می‌کنند. با نهایت حزن و اندوه و همه با هم آخرین بند مرثیه‌ای را که خوانده می‌شود تکرار می‌کنند.

 

فعال‌ترین بعد حضور اجتماعی زنان در دوره قاجار، شرکت در مراسم عزاداری ماه محرم، روضه‌خوانی و نمایش‌های تعزیه بود. مؤلف کتاب «شرح زندگانی من» به مراسم عزاداری در تهران پرداخته و گاهی به مشارکت زنان در این مراسم‌ها گریزی داشته است. او با اشاره به حضور زن‌ها در مراسم عزاداری حسینی نوشته است: اتاق شمال حیاط کوچک و ایوان رو به حیاط بزرگ که پرده زنبوری جلو آن کشیده بودند، به مناسبت دری که از ایوان به سمت اندرون داشت، مخصوص خانم‌های خانواده و دوستان مادرم بود.... هرجا تعزیه‌ای برپا می‌شد، جمعیت زیادی به‌خصوص زن‌ها در آن حاضر می‌شدند.

 

از گزارش‌های تاریخی استنباط می‌شود مجالس زنانه روضه‌خوانی در دوره قاجار امری رایج بوده و زنان در عزاداری‌ها و تماشای تعزیه نقش فعالی داشته‌اند.

 

مادام کارلاسرنا، سیاح ایتالیایی که در دربار ناصرالدین‌شاه نیز حضور داشت، درباره آیین‌های عزاداری در دوره قاجا و ورود زنان به این‌گونه مراسم نوشته است: زنان با چادر‌های مشکی و سورمه‌ای همه در کنار هم، چه فقیر چه غنی، نشسته‌اند و برای اولاد علی (ع) اشک می‌ریزند، و در ضمن مراسم، تعداد زیادی زن برای پذیرایی از مهمانان عزادار به آوردن قلیان و شربت و چای در رفت‌و‌آمدند. در این عزاداری‌ها حتی زنان شاه نیز در کنار سایر زنان به گریه و ناراحتی می‌پردازند.

 

در خاطرات مونس‌الدوله نیز از زنان روضه‌خوان یاد می‌شود که در دوره قاجار با حجاب در مجالس زنانه حضور داشتند. به‌خصوص زنان یزدی و کاشانی از مشهورترین روضه‌خوانان آن ایام بودندکه صدایی خوش داشتند. معیرالممالک از رجال دوره قاجار در کتاب «یادداشت‌هایی از زندگی خصوصی ناصرالدین‌شاه» از برگزاری مجالس و مراسم سوگواری توسط مهد علیا، مادر شاه، یاد می‌کند.

اما کلنل چارلز ادوارد ییت، سرکنسول انگلیس در مشهد، به توصیف نحوه عزاداری ماه محرم در مشهد دوره قاجار پرداخته، ولی هیچ اشاره‌ای به مشارکت زنان در این مراسم نکرده است: در ماه محرم دسته‌جات زنجیرزنی در صفوف باریکی متشکل از ۲ یا ۳ ردیف که در هرکدام ۲۰ تا ۳۰ جوان زنجیر می‌زدند به راه افتادند. در پشت آن‌ها جمعیت زیادی از مردم به راه افتاده، نوحه می‌خواندند و سینه می‌زدند. آنان به نحوی هماهنگ دست خود را بلند کرده و محکم بر سینه می‌کوفتند. هر محله یا طایفه‌ای هیئت‌های عزاداری خاص خود را داشت.