مریم ملی | شهرآرانیوز - چرا پیدا شدن یک گاز سمی که اسمش را بیشتر در سریال Breaking Bad شنیدهایم، در سیارهای که حسابی به خورشید نزدیک است، اینقدر سروصدا کرده است؟ اصلا مگر این همه سال دنبال پیدا کردن حیات در سیاره مریخ نبودند؟ چطور شد حالا سیاره زهره بر سر زبانها افتاد؟ بگذارید اول با گاز فسفین بیشتر آشنا شویم تا ببینیم قضیه از چه قرار است.
فسفین شامل یک اتم فسفر و ۳ اتم هیدروژن است و گاز بیرنگ و بسیار سمی به حساب میآید که در زمین توسط ارگانیسمهایی تولید میشود که برای زنده ماندن به اکسیژن نیازی ندارند یا میتوان آنها را در آزمایشگاه به وجود آورد. این ارگانسیمها چه هستند؟ مثلا باکتریهای بیهوازی که اصلا نیازی به هوا و اکسیژن ندارند. از آنجا که فسفین محصول برخی واکنشهای شیمیایی است که در زمین به ارگانیسمهای زنده ربط پیدا میکند، اخترشناسها این گاز را یکی از نشانههای شیمیایی وجود فرایندهای زیستی میدانند. پس اگر در سیارات فراخورشیدی یا سیارات منظومهشمسی خودمان یا حتی قمرهایشان چنین گازی را پیدا کنند، حساس میشوند که نکند این یک ردپا از تشکیل یک حیات اولیه باشد. نکند تا به حال همین بیخ گوشمان بوده و در سیاره همسایه یعنی زهره که همیشه دمای بسیار بالایش باعث شده است جزو گزینههای اصلی برای وجود حیات نباشد، حالا خودی نشان داده و سؤالهای زیادی در ذهنمان ایجاد کردهاست.
جالب است بدانید تا قبل از این کشف، پژوهشگران اخترفیزیک همیشه به ابرهای سیاره زهره مشکوک بودند. از آنجا که این سیاره جو غلیظی دارد و ابرهای لایهلایه و بزرگ همیشه در آسمان سیاره حضور دارند، محققان حدس میزدند که این ابرها ممکن است محلی برای تشکیل حیات میکروبی باشند. زیرا هم از سطح داغ و جهنمی سیاره فاصله دارند و هم محیطی اسیدی در جو ایجاد کردهاند.
جین گریوز (Jane Greaves)، سرپرست تیم پژوهشی از دانشگاه کاردیف انگلستان، کسی است که برای اولینبار در سال ۲۰۱۷ و در مشاهدات «تلسکوپ کلارک ماکسول» که توسط رصدخانه آسیای شرقی هاوایی اداره میشود، نشانههای فسفین را مشاهده کرده است. او در مصاحبهها گفته است: «هنگامی که اولین علائم فسفین را در طیف سیاره زهره گرفتیم، حسابی شوکه شدیم.»
از آنجا که ماجرای اعلام رسمی چنین خبری اصلا ساده نیست و نمیشود سریع یک مقاله نوشت و در اینترنت منتشرش کرد که فلان مولکول که نشانهای از حیات است در یک سیاره پیدا شده، آنها دست نگه داشتند، نه یک ماه، نه یک سال، بلکه ۳ سال صبر کردند تا دوباره آنچه را پیدا کردند، بررسی کنند و مطمئن شوند نتیجهای که به دست آمده، محصول اشتباه ابزارها یا تحلیل غلط آنها نبوده است. آنها اینبار از مجموعه تلسکوپهای دیگری برای کارشان استفاده کردند. مجموعه تلسکوپ رادیویی «آلما» که در شیلی اطلاعات دقیق دیگری بهدست آورد و آنها ۳ سال وقت گذاشتند تا دوباره همهچیز را بررسی کنند و همین چند روز پیش اعلام کردند آنچه دیده بودند، یک اشتباه نبوده، بلکه واقعا سروکله مولکول فسفین در جو سیاره سوزان زهره پیدا شدهاست. احتمالا تا الان این سؤال برایتان پیش آمده است که این دانشمندها دقیقا روی چه چیزی آزمایش و تحقیق میکنند و اصلا چطور با تلسکوپ میتوانند بفهمند در جو یک سیاره دیگر چه مولکولها و عناصری وجود دارد. برای اینکه این قضیه روشن شود، بیایید اول یادی کنیم از علوم و فیزیک دوره راهنمایی و دبیرستان.
یادتان هست که اتمها از یک هسته و تعدادی الکترون که به دور هسته در گردشاند تشکیل شدهاند؟ این الکترونها روی ترازهای مشخصی به دور هسته قرار دارند و بنابه میزان انرژیای که از دست میدهند یا به دست میآورند، میتوانند در ترازها جابهجا شوند و همین جابهجایی باعث میشود مقداری تابش داشته باشند.
تابش در یکی از بخشهای طیف الکترومغناطیسی است، مثلا رادیویی، فروسرخ، فرابنفش و. درواقع بخش بزرگی از اطلاعــــــــات نجومی که از سیارات و ستارهها داریم، به کمک طیفسنجی و بررسی امواج مختلفی که از آنها به ما میرسد، به دست میآید. اتمهای هر عنصری برای خودش یک طیف مشخص دارد. درست مثل آدمها که هرکسی اثر انگشت منحصربهفرد خود را دارد. تمام طیف عنصرها و حتی ترکیبهای معروف که مولکولهای مشخصی را میسازند، توسط فیزیکدانها بهدست آمدهاند و در نرمافزارها و کتابهای مشخصی ثبت شدهاند و بعد از آن هرجایی یک طیف به دست بیاید، سریع میتوانند با نمونههای بهدستآمده مقایسهاش کنند و ببینند این مربوط به چه عنصری بوده است. حالا کافی است ما روی زمین ابزاری داشته باشیم تا بتوانیم این تابشها را که به شکل یک طیف به دست میآیند، دریافت کنیم و از واکنشهای شیمیایی درون سیارات و ستارهها باخبر شویم.
حالا با دانستن اینکه چه راه طولانی و دقیقی برای پیدا کردن این مولکول مشکوک در جو زهره طی شده است، شاید برایتان جالب باشد که بدانید واقعا چنین چیزی میتواند نشانهای از حیات باشد یا نه. این روزها احتمالا کلی مطلب در شبکههای اجتماعی دیدهاید که خبر از کشف حیات یا موجودات فضایی در سیاره زهره میدهند، درحالیکه دانشمندها حتی برای اعلام اینکه واقعا این مولکول را درست شناسایی کردهاند یا نه، ۳ سا ل صبر کردند. پس به نظر میرسد نباید به این زودیها قضاوت کنیم.
وقتی خبرها را میخوانیم، این را هم گوشه ذهنمان داشته باشیم که فرایندهای شیمیایی پیچیدهای که از آنها خبر نداریم، ممکن است گاز فسفین را در زهره تولید کرده باشند و باز هم باید منتظر باشیم تا کاوشگرهای جدید روباتیک ساخته شوند و به زهره فرستاده شوند تا بالأخره اسرار این سیاره جهنمی برملا شود.