بررسی وضعیت تنش‌زای فرونشست دشت مشهد و راهکار‌های پیشگیری از بحرانی‌ترشدن آن

الهام مهدیزاده | شهرآرانیوز؛ زمین سرطانی شده است. سرطانی که ما به جان زمین انداخته ایم هر روز ریشه می‌دواند، قسمتی از زمین فرو می‌رود و ترک برمی دارد. سرطانی که با برداشت زیاد آب، پر شدن خلل و فرج خاک، فرونشست زمین و در نهایت نبود جایی خالی برای بازگشت دوباره آب-اگر بارانی ببارد- به جان زمین افتاده است. واضح‌تر آنکه سرطان از بین رفتن آبخوان و فرونشست زمین به قاسم آباد رسیده است. پل قائم و فرودگاه مشهد هم بی نصیب از نشست زمین نمانده اند. دشت‌های استان از تشنگی و برداشت بی رویه آن، دهان باز کرده اند. در برخی مناطق مانند دشت نیشابور، شکافی به طول ۹۰ کیلومتر و عرض ۴ تا ۵ متر ایجاد شده است.

چشمه گیلاس که یکی از چشمه‌های معروف شرق کشور بود، خشک شده است و چشمه‌های دیگر هم در حال خشک شدن هستند؛ و ضربه آخر؛ به گفته مسئولان در ۴۰ سال اخیر، ۳۰ میلیارد متر مکعب از آبخوان‌های استان را از بین برده ایم که اگر به صورت عدد و رقم ریالی محاسبه شود، عددی نجومی است. مسئولان می‌گویند راه چاره فعلی «انتقال آب از خلیج فارس» است، طرحی که سال‌ها با محوریت دریای عمان روی میز مسئولان بود و موافقان و مخالفان بسیار داشت. حالا آن طور که مدیرعامل آب منطقه‌ای استان به شهرآرانیوز خبر می‌دهد، «طرح انتقال آب از خلیج فارس» به زودی و در یکی از مناسبت‌های مبارک پیش رو، از سمت مشهد کلنگ زنی می‌شود.

روایت دشت‌های تشنه

براساس گفته‌های مسئولان، در استان خراسان رضوی، پنج نقطه بحرانی ِ درمعرض فرونشست زمین، در دشت‌های شهرستان‌های نیشابور، بردسکن، خواف، مشهد و سبزوار وجود دارد. سال ۹۹ گفته شد که چهار مورد فرونشست زمین در دشت نیشابور، یک مورد نشست در دشت جوین سبزوار، یک مورد نشست در دشت بجستان، یک مورد در روستای فریزی مشهد و یک مورد در خواف گزارش شده است.

بااین حال آنچه درمیان گفته‌های کارشناسان و برخی مسئولان مطرح شده، این است که تا امروز، تحقیق اصولی و مطالعات نظام‌مند در مناطق بحرانی درمعرض فرونشست و همچنین برآورد نشست در خراسان‌رضوی انجام نشده است.

نکته دیگر آنکه به دلیل پنهان بودن خسارت‌های ناشی از فرونشست زمین، رقم دقیقی از میزان خسارت وارد شده اعلام نشده است، البته برخی منابع خبری و گزارش‌ها با ارائه مصداق هایی، کوشیده اند عدد ریالی خسارت‌های ناشی از این زلزله خاموش را ارئه دهند.

برای نمونه، می‌توان به گزارش «همشهری آنلاین» که سال گذشته درباره وضعیت دشت‌های کشور منتشر شده بود، اشاره کرد. در این گزارش، خسارت‌های بارز و روشن فرونشست زمین به خسارت‌های خطوط ریلی و جاده ای، گاز و برق، نفت و مخابرات در دشت‌های نیشابور و خواف و برای مناطق مسکونی در دشت‌های بردسکن، جوین و مشهد، محدود شد.

اما وضعیت دشت مشهد: برپایه مطالعات انجام شده از ۲ هزار و ۷۱۸ کیلومتر مربع مساحت دشت مشهد، حدود ۱۰۰کیلومتر مربع در محدوده فرونشست قرار دارد. همین موضوع وضعیت دشت مشهد را در شرایط بحرانی قرار داده است.
«گاردین» نیز اخیرا به موضوع فرونشست کلانشهر‌های ایران پرداخته است. سید محسن طباطبایی مزدآبادی، دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران، بااشاره به همین گزارش به یکی از رسانه‌ها گفته است: در حال حاضر، تهران رکورددار فرونشست زمین در دنیاست. براساس همین گزارش، تهران روزی یک میلی متر فرو می‌رود.

وقتی زمینمان را سرطانی کردیم

محمد علایی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی است. او پاسخ گویی کم و کیف آنچه را زیر پای ما در حال شکل گرفتن و شکافتن است، با توضیحی جامع همراه می‌کند. البته قبل از توضیح این دلیل را بیان می‌کند که: «آب و خاک یعنی زندگی».
توضیحات مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان رضوی از این قرار است: چندین متر زیر زمین خلل و فرج وجود دارد که در شرایط عادی با آب پر می‌شود و در اصلاح علمی به آن «آبخوان» می‌گوییم. وقتی بیش از اندازه از داخل زمین آب برداشت کنیم، این خلل و فرج خالی می‌شود و با گذشت زمان اگر آب دوباره به زمین برنگردد، به دلیل فشار، لایه‌های خاکی بالا از خاک و شن ریزه پر می‌شود.

این یعنی از بین رفتن آبخوان و فرونشست آرام آرام زمین. حتی اگر آب دوباره به زمین برگردد، به دلیل پر شدن این خلل و فرج، زمین دیگر نمی‌تواند در این سطح فشرده، آب را نگهداری کند و تشکیل آبخوان دهد. فرونشست زمین به دلیل از بین رفتن این خلل و فرج و آبخوان یک فاجعه است، چون هر آن ممکن است ترک‌های عمیقی به دلیل فرونشست زمین ایجاد شود و به تمام تأسیسات زیربنایی (لوله آب و گاز، ریل‌های راه آهن) و ساختمان‌ها آسیب بزند. آسیبی که جبران شدنی نیست، چون زمین از درون در حال شکافته شدن است.

شکافته شدن زمین و آسیب‌هایی را که وارد می‌کند، مشابه زلزله می‌دانیم، اما مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان رضوی تعبیر دیگری دارد. او می‌گوید: زلزله برای چندلحظه است، اما فرونشست زمین و ازبین رفتن آبخوان یک جور سرطان است که به بخش‌های مختلف زمین ریشه می‌دواند و آن قسمت را از بین می‌برد.
چند مصداق روشن و عمیق فرونشست دشت هایی، چون مشهد از زبان مدیرعامل آب منطقه‌ای استان چنین است: فرونشست زمین به قاسم آباد رسیده است. پل قائم مشهد درگیر فرونشست زمین است و همواره شهرداری مشهد در حال بررسی شرایط این پل برای جلوگیری از ترک‌های احتمالی ناشی از فرونشست است. فرودگاه مشهد هم از فرونشست زمین بی نصیب نمانده است.
با مصداق‌های مدیرعامل آب منطقه ای، تعبیر پیش‌تر او درباره سرطان زمین و ریشه دواندن سلول‌های سرطانی به هر گوشه و کنار را بهتر درک می‌کنیم.

اتلاف ۳۰ میلیارد مترمکعب آبخوان در ۴۰ سال

علایی پای اعداد و ارقام را به گفته هایش باز می‌کند. آن طور که او می‌گوید در ۴۰ سال گذشته، ۳۰ میلیارد مترمکعب آبخوان در استان به دلیل برداشت‌های بسیاری که صورت گرفته، از بین رفته است.
او برای آنکه ارزش این میزان آبخوان از دست رفته را با عدد و رقم نشان دهد، می‌گوید: پنج سال قبل برای تأمین آب مشهد، مخزنی ۶۰ هزار مترمکعبی ساختیم که برای ساخت این مخزن با شرایط کنونی، ۱۲۰ میلیارد تومان هزینه لازم است. حالا حساب کنید وقتی برای ۶۰ هزار متر مکعب ۱۲۰ میلیارد تومان باید هزینه کنیم، برای ۳۰ میلیارد مترمکعب آبخوانی که از دست داده ایم و مخزن خدادادی آب برای همه ما انسان هاست، چقدر باید هزینه کنیم! رقمی بی نهایت کلان و نجومی می‌شود.

سازگاری با کم آبی

اما راه حل و چاره این مشکل. مدیرعامل آب منطقه‌ای استان، تنها راه جبران این فرونشست و جلوگیری از ازبین رفتن آبخوان‌های استان را یک اقدام می‌داند، آن هم عمل کردن به روش نیاکانمان است. او می‌گوید: گذشتگان ما چه کار می‌کردند؟ به همان اندازه که طبیعت آب در اختیار آن‌ها قرار داده بود، مصرف می‌کردند. ما ۴۰ سال با چاه زدن و کف شکنی آب را بیش از آنچه تأمین شود، کشیدیم. اکنون چاره‌ای نداریم جز آنکه سند سازگاری با کم آبی را اجرایی کنیم و به اندازه آب موجود استفاده کنیم.

استقراض آب

راه دومی که او به آن اشاره می‌کند، انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان است. البته به اعتقاد او، این انتقال آب به نوعی قرض گرفتن آب از طبیعت است و آنچه باید به آن توجه کنیم، همان استفاده از منابع آبی موجود به اندازه نیاز است.
علایی به تصمیم دولتمردان برای انتقال آب به استان شرقی از خلیج فارس اشاره می‌کند. او برای ذکر تاریخ محتاط است و فقط می‌گوید که در اولین مناسبت مبارک، با حضور مسئولان این پروژه کلنگ زنی می‌شود.

آب رسانی تانکری به ۲۴۰ روستا

محسن نجات مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی است. او بر بحرانی بودن وضعیت آب و فرونشست دشت‌های استان و بحران ناشی از آن تأکید می‌کند. مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی درباره وضعیت بحران آب در استان و کاهش بارندگی‌ها با چند آمار این طور توضیح می‌دهد: همین الان ۲۴۰ روستا را با تانکر آبرسانی می‌کنیم. در اطراف شهر مشهد نیز در پنج روستا، آب با تانکر در دسترس مردم قرار می‌گیرد. نجات در ادامه، با نگاهی به شرایط فعلی سد‌های استان، می‌گوید: هم اکنون پشت سد‌های استان خراسان ر ضوی ۳۹ درصد آب وجود دارد، این در حالی است که سال گذشته ظرفیت سد‌های استان ۷۷ درصد بود.

مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی، همانند مدیرعامل آب منطقه ای، راه نجات از آثار خشک سالی استان را اجرای سند سازگاری با کم آبی می‌داند. نجات به جلسات و تأکید استاندار خراسان رضوی بر ضرورت توجه به این سند اشاره می‌کند و می‌گوید: در این سند، استراتژی‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت برای مقابله با تهدید کم آبی درنظر گرفته شده است.

حرفمان را به سرخط وضعیت دشت‌های استان و مشهد برمی گردانیم؛ اینکه در این شرایط بحرانی که در برخی دشت‌های استان، فرونشست زمین با ترک‌های عمیق، تهدیدشان را به همه ما علنی کرده اند، قرار است مدیریت بحران استانداری خراسان رضوی چه کند. نجات، سؤال ما را با طرح انتقال آب از خلیج فارس پاسخ می‌دهد و معتقد است با این انتقال و ایجاد یک منبع پایدار آب می‌توان هم نیاز آبی استان‌های شرقی را تأمین کرد، هم به دشت‌های تشنه کام این محدوده که به دلیل ازدست دادن آب در مسیر فرونشست قرار گرفته اند جانی دوباره بخشید.