گذر از مشکل کم‌آبی با کمک دانش‌بنیان‌ها

فرزانه شهامت | شهرآرانیوز؛ جیبشان به بودجه دولت و پول نفت، وصل نیست. امیدشان را گره زده اند به همت و دانششان. سال‌ها خاک درس و بحث دانشگاه را خورده اند و مدرک تحصیلات عالی را گرفته اند. نه از آن مدرک‌های الکی که به دو پول سیاه نمی‌ارزد؛ مدارکی که برای گرفتن آن از دانشگاه‌های داخلی، از عمر و جوانی شان مایه گذاشتند. بعد هم دنباله کار پژوهش را گرفتند تا ثابت کنند از بین گزینه‌های علم یا ثروت، می‌شود «یا» را برداشت و به جای آن «و» گذاشت. متخصصان شرکت‌های دانش بنیان می‌گویند روزها، هفته ها، ماه‌ها و سال‌ها روی یک ایده کار می‌کنند، زمین می‌خورند و بلند می‌شوند و تا اینجا نشان داده اند که کار «نشد» ندارد.

 

در تابستانی خشک از یک سال بسیار کم بارش، به سراغ تعدادی از شرکت‌های دانش بنیان خراسان رضوی رفتیم تا ببینیم آیا برای درد کم آبی، درمانی پیشنهاد دارند؟ درمان‌هایی که به جیب ادارات و شرکت‌ها بخورد و مثل بعضی پروژه‌های اسم و رسم دار برای کاهش تنش آبی، محتاج رقم‌های چند ده میلیاردی نباشد. پیشنهادهایشان امید بخش است؛ اگر برخی مسئولان، دیرباوری را کنار بگذارند و برای اجرای آن‌ها دست بجنبانند.

محمد صالحی فر، دانشجوی دکترای مکانیک است. او و همکارانش در مرکز فناوری‌های نوین «طاهاقالب توس»، رؤیای تصفیه پساب‌های صنعتی را به واقعیت تبدیل کرده اند. مخاطب دستاورد آن‌ها صنایع آب بر، مثل نیروگاه ها، پالایشگاه ها، پتروشیمی‌ها و صنایع فولاد است که روزانه، میلیون‌ها متر مکعب آب را استفاده و از گردونه مصرف خارج می‌کنند؛ «بیشتر واحد‌های صنعتی، پساب تولیدشده را تبخیر می‌کنند یا اگر امکانش را داشته باشند به دریا می‌ریزند. روش اول، آب را از دسترس خارج می‌کند و دومی، آلودگی‌های محیط زیستی به بار می‌آورد. ما این فاضلاب صنعتی را تصفیه می‌کنیم؛ با راندمان ۸۵ درصد، مهم نیست که آلودگی پساب، کم باشد یا زیاد. بگذارید مثال واقعی بزنم.

 

یک واحد پتروشیمی را در نظر بگیرید که ساعتی ۶۰۰ مترمکعب پساب تولید می‌کند؛ با استفاده از اختراع ما، بیش از ۵۰۰ متر مکعب از این پساب را به صورت آب تصفیه شده، با کیفیت و بدون املاح تحویل می‌گیرد و می‌تواند دوباره در چرخه تولید استفاده کند.» برای این بازچرخانی چقدر انرژی لازم است؟ صالحی فر می‌گوید: هنر ما این بود که از انرژی‌های مازاد صنایع که خود به خود و هنگام کار تولید می‌شود، برای تصفیه پسابشان استفاده کنیم.

 

رقم دقیقی برای هزینه‌های اجرای پروژه نمی‌گوید؛ چون بستگی دارد به مؤلفه‌هایی مثل حجم پساب تولید شده؛ با این حال تأکید می‌کند که نسبت به هزینه‌های تولید، به ویژه برای شرکت‌های دولتی پر هزینه، رقمی به حساب نمی‌آید. آن طور که تعریف می‌کند دستاورد آن‌ها که نتیجه سه سال کار ۲۰ نفر در تخصص‌های شیمی، مهندسی شیمی، برق و کنترل است، با عنوان «آب شیرین کن تقطیری غشایی DCMD»، پارسال توانست گواهی ثبت اختراع بگیرد. در داخل کشور، رقیب تجاری سازی شده‌ای ندارد و مشابه این فناوری در خارج از کشور در انحصار پنج شرکت اروپایی است.

 

از استقبال شرکت‌های دولتی و خصوصی از این فناوری می‌پرسیم. پاسخی که می‌دهد با این همه هشداری که برای کمبود منابع آبی می‌شنویم، جور در‌ نمی‌آید؛ «مخاطب اصلی ما، شرکت‌های دولتی هستند. با این حال تا الان شرکت‌های خصوصی بیشتر استقبال کرده اند. شاید، چون خصوصی‌ها برای پساب جریمه می‌دهند و حاضرند برای استاندارد کردن مصارفشان هزینه کنند.» او ادامه می‌دهد: این طرح به صنایع فولاد با مصارف زیادی که در آب دارند، نیز نیروگاه‌های تولید برق در خراسان رضوی ارائه شده، اما با استقبال رو به رو نشده است.

 

برای چرایی آن هم حدسی منطقی دارد؛ «نرخ آب، اقتصادی نیست. بهایی که صنایع برای آب می‌پردازند، کم است. برخی صنایع و نیروگاه‌ها هم چاه دارند و هزینه‌ای برای مصرف آبشان نمی‌پردازند. از طرف دیگر، گاهی از ادارات محیط زیست این رفتار را می‌بینیم که برای تخلفات محیط زیستی صنایع به جریمه اکتفا می‌کنند. با این وضعیت، سرمایه گذاری برای بازچرخانی آب، منطق اقتصادی ندارد، مگر اینکه شرایط عوض شود؛ یعنی منابع آبشان ته بکشد یا محیط زیست آن‌ها را تحت فشار بگذارد.» به سخنان او یک «یا» دیگر هم اضافه می‌کنیم؛ شرکت‌های یادشده، مدیرانی دلسوز و دغدغه‌مند داشته باشند که ارزش آب و محیط زیست را درک کنند.

قراری گذاشته ایم و تا پایان گفتگو به آن پایبند می‌مانیم؛ اینکه از قسمت‌های خیلی علمی ماجرا صرف نظر کنیم و برای واژه‌های انگلیسی، معادلی فارسی و ساده پیدا کنیم. مرتضی تقوایی حسین زاده، مدیر عامل شرکتی دانش بنیان با عنوان «بهپویان امین منتظر» است. تیم نوزده نفره اش از ۱۷ تخصص، چهار سال روی پروژه‌ای کار کردند که از جنس هوش مصنوعی است.

 

او از «سهند» به عنوان نخستین دستاورد همکارانش نام می‌برد که در دنیا سه رقیب دارد. یک شرکت در سرزمین‌های اشغالی فلسطین مستقر است و دو تای دیگر در آمریکا. آن طور که می‌گوید سهند، نخستین دیسپاچینگ هوشمند آب (سامانه نظارت و کنترل هوشمند) در کشور است که دارد برای مشهد نصب می‌شود. تقوایی، نخستین موتور هیدرولیکی بومی آب را دیگر دستاورد متخصصان این شرکت دانش بنیان بیان می‌کند که «مهتا» نام دارد و در توضیح آن می‌گوید: نرم افزاری است که شرایط واقعی را شبیه سازی می‌کند. آن را اجرایی کردیم و تحویل کارفرما دادیم. اتفاقی که در مهتا افتاده، این است که توسعه دهنده (دیولوپر) ما در دنیا مقام سیزدهم را آورد. ۱۲ رتبه پیش از ما، آمریکایی هستند.

 

سامانه دیگری که نام می‌برد، «رهیافت» است که در توضیح آن می‌گوید: یک جور سامانه داده کاوی و پیش بینی مصرف است؛ اینکه این مخزن، شهر و استان چقدر آب مصرف می‌کند، تأثیر کرونا یا فلان متغیر روی آن چقدر است و .... با این سامانه، گزارشی تهیه کردیم و برای عالی‌ترین سطوح مدیریتی کشور فرستادیم. به جز آب، برای برق، حمل و نقل و بانک استفاده می‌شود.

 

این‌ها یعنی مسیر این شرکت دانش بنیان، بدون سنگلاخ و همه چیز رو به راه است؟ او پاسخ می‌دهد: ۱۴ سال پیش شرکت را تأسیس کردم. بیشتر مخاطب دستاورد‌های ما شرکت‌های دولتی در حوزه آب، گاز، نفت، پتروشیمی و برق هستند. مسئولان دیر باورند. نمی‌پذیرفتند که هوش مصنوعی چنین قابلیت‌هایی دارد. الان وضعیت نسبت به سا ل‌های پیش بهتر است. مدیران آبفای مشهد در باور کردن ما، خط شکن بودند، با این حال، مسئله امروز شرکت ما با ۱۸۰ نفر نیرو، دیرباوری و کُندی سرعت توسعه است. پروژه دیگری که متخصصان این شرکت دانش بنیان روی آن کار می‌کنند، کاهش هدررفت آب در شبکه انتقال است و تا سال آینده، جمع بندی می‌شود.

 

تقوایی می‌گوید با طرح‌های پرهزینه‌ای مانند انتقال آب، مخالف نیست و چه بسا شاید در بلندمدت، یکی از راهکار‌ها همین باشد، با این حال تأکید می‌کند: هر اختلافی میان عرضه و تقاضای آب، نباید منجر به انتقال آب شود. ما راه‌های نرفته دیگری هم داریم، طوری که ناچار به انتقال آب نباشیم یا دست کم اکنون نباشیم.

روی قطره قطره‌های آبی سرمایه گذاری کرده اند که به خاطر ترکیبات سنتی لوله‌ها و فرسودگی خطوط انتقال آب، نشت می‌کند و هدر می‌رود. سرجمع این قطره‌ها می‌شود عدد‌هایی بزرگ از جنس میلیون‌ها مترمکعب. پژوهشگران شرکت دانش بنیان «نوین کامپوزیت صدرا» در مشهد، محصولی پلیمری تهیه کرده اند که به دلیل استفاده از الیاف شیشه، در برابر فرسایش و خوردگی خطوط انتقال آب، مقاومت بسیار دارد. استفاده از این کامپوزیت، با افزایش عمر لوله ها، از نشتی و هدررفت آب جلوگیری می‌کند. مسعود باستان خواه، مدیر بازرگانی نوین کامپوزیت صدرا، می‌گوید هسته اولیه کار، مربوط به تیمی پنج نفره متشکل از متخصصانی از رشته‌های مکانیک و پلیمر بوده است.

 

او مسائل فرهنگی و بی اعتمادی به تولیدات داخلی را از مهم‌ترین موانع پیش روی شرکت‌های دانش بنیان می‌داند و می‌گوید: شرکت ما لوله‌های پلیمری مربوط به خطوط انتقال نفت و گاز را هم تولید می‌کند. قیمت هایمان خیلی مناسب‌تر از نمونه‌های خارجی است و در استاندارد‌های فنی هم کم نمی‌آورد؛ با این حال برخی کارفرما‌ها همچنان فکر می‌کنند نمونه خارجی بهتر است و برایشان سخت است که از تولید داخل خرید کنند. ما داریم ممنوعیت واردات نمونه‌های خارجی را پیگیری می‌کنیم. با این حال برخی همچنان قانون را دور می‌زنند، با بداظهاری، با ادعا‌های دروغ از این قبیل که «تولیدکننده داخلی در این زمینه نداریم یا داریم و توانمند نیست و ...».

باستان خواه می‌گوید که با وجود این موانع، شرکت، برای توسعه اش برنامه دارد و می‌خواهد با پررنگ کردن حضورش در زمینه لوله‌های خطوط انتقال آب، تا سال آینده خراسان رضوی به یکی از سه قطب تولید محصول یادشده در کشور تبدیل شود.