علیرضا وفایی نیا - تا حدود دو دهه پیش توسعه ساختمان‌ها و زیرساخت‌های عبور مرور مانند پل‌های بزرگ و بزرگراه‌ها مهم‌ترین مؤلفه‌های توسعه شهری به حساب می‌آمدند اما در دنیای امروز، ساخت شهرها بدون فضای سبز تصورناپذیر است. گسترش فضای سبز و پارک‌ها به بخشی جدایی‌ناپذیر از زیست شهری تبدیل شده‌اند. اهمیت فضای سبز شهری در حیات و آثار فیزیکی، طبیعی و اجتماعی آن بر نظام شهری انکارناپذیر است. به همین دلیل مدیریت شهری سالانه هزینه‌های فراوانی برای توسعه و نگهداری این بخش مهم شهر انجام می‌دهد. در بسیاری از شهرهای توسعه‌یافته دنیا، فناوری‌های مختلفی مانند اینترنت اشیا در این حوزه به کمک مدیریت شهری آمده‌اند تا علاوه بر صرفه‌جویی در منابع انرژی مانند آب و برق و امکان مدیریت آسان‌تر فضاهای سبز شهری، هزینه‌های نگهداری این فضاها را نیز تا حد زیادی کاهش دهند. در مشهد هم از چند سال پیش بحث هوشمندسازی پارک‌ها و مجهز شدن آن‌ها به سامانه‌های مختلف مطرح شده و نمونه‌هایی از آن در تعدادی از مجموعه‌ها مانند پارک موضوعی دانش به اجرا درآمده است. این در حالی است که به نظر می‌رسد هنوز آن‌طور که باید این پروژه در مسیر اجرای کامل قرار ندارد.
راه‌اندازی پارک تمام‌هوشمند خیلی دور، خیلی نزدیک
علی‌اکبر انتظام، مدیرکل
بهبود محیط‌زیست شهری شهرداری مشهد
علی‌اکبر انتظام، مدیرکل بهبود محیط‌زیست شهری شهرداری مشهد، مدتی پیش در بازدید از کارخانه نوآوری مشهد از آغاز عملیات اجرایی راه‌اندازی اولین پارک تمام‌هوشمند مشهد با کمک شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در این مجموعه در آینده خبر داد و گفته بود شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در کارخانه نوآوری می‌توانند به مدیریت شهری در حوزه‌های محیط زیست، فضای سبز، نوآوری و ایده‌پردازی درباره فضای سبز شهری کمک کنند.
انتظام در پاسخ به خبرنگار شهرآرا درباره اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان در چه حوزه‌هایی می‌توانند به مدیریت شهری برای توسعه هوشمندسازی فضای سبز کمک کنند گفت: تعریف ما از پارک هوشمند فضایی است که همه بخش‌های آن از جمله آبیاری، روشنایی، دفع آفات و بقیه موارد به صورت خودکار انجام شود. شرکت‌های مختلفی در کارخانه نوآوری وجود دارند که هرکدام می‌تواند بخشی از این پروژه را به انجام برساند. در تعاملی که با آن‌ها صورت گرفته است، این مجموعه‌ها اعلام آمادگی کرده‌اند در اجرای این پروژه با مدیران شهری همکاری کنند.
اما درباره زمان اجرای این پروژه، مدیرکل بهبود محیط‌زیست شهری شهرداری مشهد اعلام کرد هنوز زمان‌بندی مشخصی برای عملیاتی شدن آن انجام نشده است: این طرح هنوز در حد ایده است. در نظر داریم ابتدا آن را به صورت آزمایشی در یکی از پارک‌های سطح شهر پیاده‌سازی کنیم تا با سنجش نتایج آن، به شناخت بهتری برای توسعه آن در همه نقاط شهر برسیم.
نبود هم‌گرایی، پاشنه آشیل هوشمندسازی شهری
غلامرضا عباس‌زاده
مدیر مرکز نوآوری شهری شهرداری مشهد
یـــــکــــی از سیـاست‌ها و برنـامـــه‌هـای اعلامی شهردار مشهد استفاده از ظرفیت‌های شرکــت‌هـای دانش‌بنیان برای حل مشکلات شهر است، به طوری که شهردار از مجموعه‌های مستقر در کارخانه نوآوری خواسته است هرکدام در زمینه یکی از چالش‌های شهری، محصول یا خدمتی نوآورانه ارائه کنند. ظرفیت‌های مجموعه‌های دانش‌بنیان حاضر در کارخانه نوآوری در زمینه فضای سبز موضوعی بود که غلامرضا عباس‌زاده، مدیر مرکز نوآوری شهری شهرداری مشهد، درباره آن گفت: پروژه‌هایی مانند راه‌اندازی پارک هوشمند طرح‌هایی چندوجهی به شمار می‌روند که قابلیت دارند شرکت‌های مختلف در بخش‌های متنوع آن‌ها به‌کارگیری شوند. از هوشمندسازی انرژی تا مبلمان و عناصر به‌کاررفته در پارک یا گونه‌های گیاهی به‌کاررفته در آن، موارد مختلفی هستند که در کنار هم می‌توانند به اجرایی شدن چنین پروژه‌ای کمک کنند. امروز شرکت‌های مستقر در کارخانه نوآوری در بخش‌های مختلفی از این پروژه فعال هستند و در کنار هم توانایی لازم را برای اجرای این طرح دارند. البته با وجود تأکید بر استفاده از ظرفیت‌های مجموعه‌های دانش‌بنیان مستقر در پارک، در بخش‌هایی هم ممکن است لازم باشد از ظرفیت شرکت‌های بیرون از این ساختار استفاده شود.
در سال‌های گذشته، شاهد گام‌های اجرایی چشمگیری برای استفاده از فناوری‌های مختلف در حوزه فضای سبز شهری نبودیم، موضوعی که به نظر می‌رسد مهم‌ترین دلیل آن هزینه‌های اولیه اجرای این پروژه‌ها و اولویت نداشتن اجرای آن برای برخی مدیران باشد. عباس‌زاده در پاسخ گفت: پروژه‌هایی مانند این، اقدامی بین‌حوزه‌ای هستند و به نتیجه نرسیدن آن در سال‌های گذشته به دلیل نبود هماهنگی لازم در نهادهای تصمیم‌ساز مختلف دخیل در این موضوع است. مدیران تصمیم‌گیر در بخش فضای سبز شهری دغدغه‌های خاص خود را دارند. در کنار آن، بخشی از بسترهای فناورانه این پروژه به سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری مرتبط است. کارهای عمرانی و زیرساختی آن هم به مدیریت عمران شهری ارتباط پیدا می‌کند. به طور کلی در مقوله هوشمندسازی شهری، نهادهای مختلفی دخیل هستند که هرکدام در حوزه وظایف خود باید اقدام‌های لازم را انجام دهند تا بتوانیم به هدف نهایی برسیم. به نتیجه نرسیدن پروژه هوشمندسازی فضای سبز هم تا امروز به این دلیل است که هرکدام از حوزه‌های مرتبط با آن از نگاه خود به موضوع نگاه می‌کند و هنوز هم‌گرایی لازم برای این موضوع به‌خوبی ایجاد نشده است. در حوزه تأیید اولیه طرح، کارهایی انجام شده است. طرح اولیه آن به شورای اسلامی شهر هم ارائه شد و با توجه به دغدغه‌های مورد نظر اعضای شورای شهر، قرار شد نمونه آزمایشی آن در پارکی در حاشیه شهر اجرا شود.
دانش‌بنیان‌های مشهدی پای کار هستند
فاطمه دبوری فریمانی
عضو هیئت مدیره شرکت آفتابگردان تابان شرق
یکی از شرکت‌های مسـتـقــر در کارخـــانـه نوآوری که در سال‌های گـذشـــتـه توانسته است با تکیه بر توان متخصصان داخلی و استفاده از ظرفیت‌های بومی گام‌های خوبی در مسیر تولید سامانه‌های هوشمندسازی فضای سبز شهری بردارد مجموعه دانش‌بنیان «آفتابگردان تابان شرق» است. با وجود توانایی این شرکت دانش‌بنیان، اجرای پروژه‌های هوشمندسازی فضای سبز در مشهد با مشکلات مختلفی روبه‌روست. به گفته عضو هیئت مدیره این مجموعه، سال 97 قرار بود سه پارک کوهسنگی، ملت و وکیل‌آباد هوشمندسازی شوند. بودجه این طرح‌ها هم مشخص شده بود اما تا امروز بوروکراسی‌های پیچیده مانع از انجام آن شده و تنها در پارک موضوعی دانش، پروژه به صورت آزمایشی اجرا شده است.
فاطمه دبوری فریمانی درباره وضعیت کنونی برای اجرای پروژه‌های هوشمندسازی فضای سبز شهری نیز گفت: به‌تازگی درخواست‌هایی برای اجرای این پروژه از سوی مدیران شهری مطرح شده است و اقدامات اولیه در دست انجام است. با توجه به اینکه محصولات دانش‌بنیانی را در همین زمینه تولید کرده‌ایم، در صحبت‌هایی که با برخی مدیران شهری حوزه فضای سبز داشتیم، برای اجرای پروژه‌های مختلف حوزه آبیاری و روشنایی پارک‌ها اعلام آمادگی کردیم. به غیر از این دو بخش، به طور کلی هم توان این را هم که بخش‌های مختلف پارک‌ها را به فناوری اینترنت اشیاء مجهز کنیم داریم. در مجموع، بحث هوشمندسازی فضاهای سبز شهری دوباره به جریان افتاده است، اما باید منتظر بمانیم و ببینیم در ادامه، پروژه به چه صورتی پیش خواهد رفت.
به گفته دبوری، یکی از علت‌هایی که ممکن است باعث شود مدیران شهری ابتدا تمایلی به اجرای چنین پروژه‌هایی نداشته باشند هزینه اولیه به‌نسبت گران مجهزکردن فضاهای سبز شهری به این فناوری‌هاست، در حالی که اجرای این پروژه‌ها با توجه به صرفه‌جویی انجام‌شده در هزینه‌های آب و برق مصرفی و کاهش حجم نیروی انسانی مازاد، از نظر اقتصادی هم به‌صرفه است: امروز هزینه آب و برق مصرفی بوستان‌های مشهد سالانه حدود 20 میلیارد تومان برآورد می‌شود، در حالی که برای نمونه در زمینه روشنایی، نیازی نیست همه چراغ‌های پارک‌ها در سراسر شب روشن باشند. با هوشمندسازی فرایند روشنایی، می‌توان تا 80 درصد از هزینه برق مصرفی را کاهش داد. در مجموع، به غیر از صرفه‌جویی در بحث مصرف منابع آبی و برق، از نظر اقتصادی هم اجرای چنین پروژه‌ای می‌تواند به کاهش هزینه‌ها منجر شود و توجیه اقتصادی داشته باشد.
فناوری‌هایی کاربردی برای پارک‌ها
آبیاری هوشمند فضای سبز
در شیوه سنتی آبیاری فضای سبز هزینه آبیاری برای پیمانکاران به‌صورت مترمکعبی محاسبه می‌شود. به همین دلیل، هرقدر پیمانکار آب بیشتری به فضای سبز بدهد، درآمد بیشتری به دست می‌آورد و ممکن است در مواقعی فضاهای سبز شهری بیش از نیاز خود آبیاری شوند. این مسئله علاوه‌بر هزینه اضافی‌ای که به مدیریت شهری تحمیل می‌کند، باعث هدررفت آب نیز می‌شود. سامانه آبیاری هوشمند که یکی از محصولات این شرکت دانش‌بنیان است، به حل این چالش کمک زیادی می‌کند. در این محصول، با نصب حسگرهای مختلف در فاصله‌های مناسب، با توجه به نوع گیاه و مقدار نیاز آن، آبیاری هوشمند انجام می‌شود و هیچ آبی هدر نخواهد رفت.
این محصول نخستین‌بار به صورت آزمایشی برای غرفه شهرداری منطقه8 در نمایشگاه گل‌وگیاه سال97 اجرا شد. مدیران شهری هم از آن استقبال کردند. پس از آنکه محصول به تأیید سازمان پارک‌ها و مدیریت خدمات شهری رسید، اولین‌بار آبیاری هوشمند فضای سبز در پارک موضوعی دانش اجرا شد.
سامانه‌های روشنایی هوشمند
سامانه روشنایی هوشمند از دیگر محصولات این شرکت دانش‌بنیان است. این سامانه هم اولین‌بار در پارک موضوعی دانش و در مساحتی به وسعت 50 هزار مترمربع به اجرا درآمد. در این پارک در مجموع 135 پایه چراغ نصب شده است که به صفحات خورشیدی مجهز است و برق لازم خود را به کمک انرژی خورشید تأمین می‌کند. در این سامانه، سیم‌کشی وجود ندارد و هر پایه چراغ به طور مجزا در هر مکانی امکان نصب دارد. با برنامه‌ای که به این سامانه هوشمند روشنایی داده می‌شود، میزان روشنایی هر چراغ در ساعات مختلف شبانه‌روز تنظیم می‌شود. علاوه بر این، به صورت دستی هم می‌توان میزان نور هر چراغ را تنظیم کرد. در سامانه‌های روشنایی معمولی فضای سبز، در سراسر شب چراغ‌ها به‌طور کامل روشن هستند در صورتی که شاید اصلا نیازی به آن میزان روشنایی در شرایطی که کسی در محدوده چراغ حضور ندارد نباشد. سامانه روشنایی هوشمند این امکان را به ما می‌دهد که مثلا برای ساعت 2 بامداد، روشنایی چراغ‌ها را به 20 درصد کاهش دهیم و مصرف انرژی را بهینه کنیم.