شهر تاریخی توس با محوطه ۳۶۰هکتاری دارای آثار تاریخی بسیاری است که برخی از آن‌ها برای عموم مردم ناشناخته است. کهن‌دژ توس از این گروه آثار است که می‌تواند در کنار آرامگاه فردوسی توسی و هارونیه قطب سوم جذب گردشگر در این محدوده تاریخی شهر مشهد باشد. این مجموعه شامل ۲بخش حصار اطراف شهر و كهن‌دژ است. حصار شهر ديوار خشت و گلی بزرگی است كه در دوره رونق توس حدود یک فرسخ طول داشته و دارای ۹دروازه و ۱۰۶برج بوده است.

از این ۹دروازه امروز فقط ۴دروازه رودبار، مرو، رزان و نیشابور برجا مانده است که باقی‌مانده دروازه رزان در پشت مقبره فردوسی و داخل باغ آرامگاه قرار دارد. بخشی از دیوارهای حصار نیز در حاشیه پل ورودی توس به‌راحتی می‌شود. اما خود کهن‌دژ در اصل مجموعه‌ای از بناهای مسکونی بوده است که حاکمان و امرای شهر از آن به‌عنوان محل زندگی و البته حکمرانی استفاده می‌کردند. فاصله کهن‌دژ با باروی شهر تابران حدود ۲۵۰متر است.

دورتادور این بنا، برای جلوگیری از ورود دشمنان، خندقی به‌طول ۱۰۵۰متر و پهنای ۱۵متر کشیده شده است. باستان‌شناسان در کهن‌دژ بقایای معماری سامانیان تا صفویه را شناسایی کرده‌اند. جالب است بدانید که این کهن‌دژ به‌شکل مستطیل نامنظمی است که اضلاع شمالی و جنوبی آن بزرگ‌‌تر از اضلاع شرقی و غربی است. از ۴برج کهن‌دژ، برج‌های جنوب شرقی، شمال شرقی و شمال‌ غربی باقی مانده‌اند اما برج گوشه جنوب غربی کاملا از بین رفته است.

یکی از ویژگی‌‌های این مجموعه آن است که برخلاف دیوارها که توپر هستند، قسمت‌‌های داخلی برج‌‌ها توخالی‌اند و به‌صورت دوطبقه‌ای ساخته شده‌اند و هنوز طاق‌‌های خشتی به‌‌جامانده از سقف آن‌‌ها قابل مشاهده است. ارتفاع این اتاق‌‌ها حدود ۳متر است. احتمالا طبقه بالایی برج‌ها بدون سقف بوده و به‌عنوان محل پاسبانی از آن استفاده می‌شده است. ۲نیم‌برج ضلع‌های جنوبی و شمالی توپر بوده است، اما به‌نظر می‌‌رسد نیم‌برج ضلع شرقی توخالی باشد.

در گوشه جنوب‌ غرب کهن‌دژ به‌فاصله ۱۸متر از ضلع غربی، دیواره خشت و آجری ارگ، بنای بسیار جالب‌توجه است. ابتدا تصور می‌شد که ورودی ارگ در این نقطه باشد، اما پس از کاوش و خاک‌برداری، بنایی با طرح دایره‌ای‌شکل که در قسمت شرقی آن ۴جلوآمدگی ساخته شده است، کشف شد. ورودی آن نیز در همان ضلع شرقی رو به ارگ قرار دارد. قسمت‌‌های داخلی این بخش از مجموعه به‌شکل ۴فضای مستطیلی‌شکلی و ۲فضای مثلثی‌شکل که در گوشه‌‌های شمالی و جنوبی آن ایجاد شده است، در آمده‌‌اند و به‌این‌ترتیب، در طرح این بنا، تقارن زیادی به ‌کار رفته است.

میراث فرهنگی برای اینکه کهن‌دژ و دیواره‌‌های گلی آن به‌مرور زمان پابرجا بمانند، در طرف خارجی این ارگ، پشت‌بند‌هایی ایجاد کرده و برای حفاظت آن از برف و باران پوششی به‌عنوان سقف بر آن ساخته است. همچنین سال گذشته مسیر گردشگری آرامگاه فردوسی به ارگ کهن‌دژ توس را شهرداری مشهد با نظارت اداره کل میراث فرهنگی ایجاد کرد تا دسترسی مردم به این بخش از شهر کهن توس آسان شود.