فخر خراسان، فخر جهان می‌شود؟

هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ کاروان سرا‌ها حکم نگهبانان پیر تاریخ را دارند که در گذر راه‌ها خط به خط ایستاده اند و خراسان لشکری از این نگهبانان دارد. ماندگارانِ قامت برافراشته خشت و گلی که روزگاری اتراق گاه‌هایی بین راهی بوده اند، یادگار مهربانی مردم این دیار برای همه مسافرانی بودندکه به قصد زیارت یا تجارت، راه سوی خانه خورشید پیش می‌گرفتند. حالا نام تعدادی از این سر به افلاک نهاده‌های پرشکوه این روز‌ها در فهرست ثبت جهانی یونسکو قرار گرفته است. اتفاقی که نفسی تازه بر جان و روح از تن برآمده کاروان سرا‌ها می‌دمد.

۹ آبان همین امسال معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با تأیید این موضوع خبر بازدید ارزیابان یونسکو از کاروان سرای فخرداوود را رسانه‌ای کرد و چنین توضیح داد: «کاروان سرای تاریخی فخرداوود مشهد در پرونده پیشنهادی ثبت جهانی زنجیره‌ای کاروان سرا‌های ایران در یونسکو قرار گرفته است.» احسان زهره وندی همچنین گفت: «پارسال با حضور ارزیابان یونسکو در استان، اهمیت و ارزش تاریخی این اثر بررسی شد، اما ثبت جهانی این پرونده زمان بر است.

البته به جز فخر داوود، شش کاروان سرای تاریخی دیگر استان (کاروان سرای مزینان معروف به شاه عباسی در شهر داورزن، کاروان سرای فخرآباد در بجستان، کاروان سرای مهر در جاده سبزوار-شاهرود، کاروان سرای عباس آباد در تایباد، کاروان سرای زعفرانیه در سبزوار و رباط شرف در سرخس) در پرونده پیشنهادی ثبت جهانی زنجیره‌ای کاروان سرا‌های ایران در یونسکو قرار دارند و احتمال افزایش شمار این کاروان سرا‌ها هست.»

این رویداد خوشایند سببی شد تا دیداری تازه کنیم از کاروان سرای فخرداوود و نقبی بزنیم به گذشته و تاریخ پرشکوه آن. ناگفته نماند برای پیگیری این مهم سری به فخرداوود زدیم، ولی در آن بسته بود و تماسمان با برخی از مسئولان میراث فرهنگی خراسان نیز بی پاسخ ماند، ولی ما همچنان به دنبال روال انجام کار ثبت جهانی این کاروانسرا هستیم و خبررسان مراحل کار.

یادگار جاده مشهد به نیشابور

ابتدای کلام بگوییم، جاده مشهد به نیشابور را اگر شاه راهی تاریخی قلمداد نکنیم که بخشی از جاده ابریشم است، دست کم باید آن را از مهم‌ترین مسیر‌های خراسان بنامیم. مسیری که علاوه بر کارکرد‌های اقتصادی و اجتماعی فراوانش در طول تاریخ، امروز کارکرد‌های دیگری هم برایش تعریف شده است. البته مقصود ما اینجا به طور مشخص کارکرد فرهنگی این جاده است.

به بیان دیگر، جاده‌ها به ویژه تا پیش از بازشدن و باب شدن مسیر‌های هوایی و دریایی، همان اندازه که در مبادلات اقتصادی نقشی تعیین کننده داشته، بار تبادل فرهنگی را نیز به دوش می‌کشیده اند. البته این به آن معنا نیست که امروز از تأثیر آن‌ها کاسته شده باشد، بلکه اثرگذاری همان نقش ها، بین مسیر‌های گوناگون تقسیم شده است. در این بین، مسیر‌های طولانی که پیمودن آن‌ها با سهولت و سرعت امروز نبوده است، لزوم استراحتگاه را به مسافرانش گوشزد می‌کرده است. تدبیری که با چاشنی عافیت طلبی و عاقبت اندیشی به احداث بنا‌هایی در اطراف جاده‌ها انجامیده که کاروان سرا یکی از آن هاست.

فخرداوود در کنار شهر بینالود

در مسیر مشهد به نیشابور، پس از گذشتن از مزرعه توربین‌های بادی و درست چسبیده به شهر بینالود، سمت راست مسیر جاده‌ای است که سایه درختان دوطرفش دالانی از زیبایی درست کرده است. اگر دقیق‌تر به انتهای همین مسیر نگاه کنیم که چندان با جاده فاصله ندارد، بنای آجری چهارگوشی به چشم می‌آید که از آن فاصله، سردر و چهار برج‌های دایره‌ای شکل اطرافش با قدی بلندتر از بنای اصلی، فراخوانی است برای هر رهگذری که دل در گرو تاریخ این منطقه دارد. رباط قدیمی فخرداوود همین جاست. در ابتدای روستای فخرداوودی که دیگر رفته رفته بخشی از بینالود به شمار می‌رود. فخرداوود قدیمی در کنار شهر بینالود جدید نشانگر جریان زندگی از قدیم تا امروز در این دیار است.

کاروان سرای فخرداوود در روستایی به همین نام است و روزگاری همین تأسیسات رفاهی اش پشت گرمی مسافران این جاده بوده است. جاده‌ای بین دو منزل شریف آباد و قدمگاه. این کاروان سرای سرپوشیده مدتی است که قرار است رخت ثبت جهانی به تن کند و به عنوان اثری ملی، بین آثار جهانی نیز ویژگی هایش را به رخ بکشد. البته فخرداوود در این مسیر تنها نیست و صرفا به دلیل فاصله نزدیک ۵۶ کیلومتری اش با مشهد به سراغش رفته ایم.

تقریبا هر سفرنامه نویسی که در دوره قاجار این کاروان سرا را دیده، در سفرنامه اش از آن گفته است. حتی برخی از آن‌ها از قلعه‌ای نام برده اند که روزگاری در میانه این روستا قرار داشته است. بعضی از این سفرنامه نویسان تاریخ ساخت کاروان سرا را تا دوره شاه عباس صفوی عقب برده اند، اما کتیبه و مدرک مطمئنی دراین باره در کاروان سرا موجود نیست. شاید هم در تعمیرات اساسی در دو مرحله ابتدا و اواسط دوره قاجار کتیبه بنا از بین رفته باشد. در کتاب «کاروان سرا‌های خراسان» آمده است که «صنیع الدوله» در این باره می‌نویسد: «در سه فرسخی شریف آباد و پهلوی راه قریه فخرداوود است.

سکنه آن پنجاه خانوار و آبش از قنات و این حدود نیز داخل بلوک پیوه ژن و سپرده عطاا...  خان تیموری است. در قریه فخرداوود کاروان سرایی است متساوی الاضلاع، بیست ذرع در بیست ذرع متضمن چهار برج. در داخل کاروان سرا تختگاه مربعی است به ارتفاع یک ذرع بالای آن سقفی زده اند که در زیر این سقوف مال‌های قوافل را جای می‌دهند؛ بنابراین کاروان سرا سرپوشیده است. چهار صفه کم عرض در خارج دیوار کاروان سرا ساخته اند و در جلو کاروان سرا به فاصله ۲۵ ذرع حوض آبی است که قبه از سنگ و آجر بالای آن بنا نموده اند.»

هم سنگ‌های فخرداوود

اما در فاصله چندکیلومتری شمال فخرداوود و تقریبا آن طرف فراوان کوه‌های بینالود، کاروان سرای سرپوشیده دیگری است به نام «علاقبند» که شامل دو کاروان سرای چسبیده به هم و حیاطی مرکزی است. سازه و نقشه کاروان سرای شرقی علاقبند کاملا شبیه فخرداوود است و این احتمال را قوی می‌کند که هر دو کاروان سرا هم دوره هستند و به دست یک معمار طراحی و ساخته شده اند. با این تفاوت که علاقبند امروز رها شده است و به مرمت نیاز دارد، اما فخرداوود کاملا سرپاست. با این تفاصیل و باتوجه به شیوه معماری، نوع آجرچینی، سبک ایوان و طاق نما‌ها و برج‌های اطرافش و با مقایسه آن با کاروان سرا‌های تیموری این اطراف از جمله علاقبند و کاروان سرای امیرعلیشیر نوایی سنگ بست، می‌توان گفت که بنای اولیه فخرداوود هم مربوط به دوره تیموری است و در گذر زمان اساسی مرمت شده است.

معماری کاروان سرا

چنان که در گزیده سفرنامه هم آمد، هر ضلع کاروان سرای مربع شکل فخرداوود تقریبا ۳۱ متر است. کاروان سرا سرپوشیده و زمستانی است و منافذی که بر دیوار‌های چهار برج مدور و توخالی آن تعبیه شده است، نقش نوررسانی به بنا را ایفا می‌کنند. البته تیرکش نیز کاربری احتمالی دیگر این منفذهاست که برای حفاظت از چنین بنا‌هایی در نظر می‌گرفته اند.

مصالح بنا نیز آجر و لاشه سنگ‌های متوسط با ملاط ماسه و گچ است. سردر ورودی فخرداوود ایوانی بلندتر از سقف بنا در ضلع جنوبی آن است که با چهار طاق نمای جناغی در اندازه‌ای کوچک‌تر از سردر در اطراف آن تزیین شده است. ورودی بنا فضایی چلیپایی است که با محوری طولی به سمت مرکز بنا امتداد می‌یابد.

فضای داخلی آن نیز تالاری مربع شکل است که چهار ستون قطور آجری و چندوجهی دارد و ایوانچه‌هایی دورتادور آن تعبیه شده است. یازده ایوانچه اطراف بنا محلی برای اتراق و استراحت کاروانیان بوده و دوازدهمین ایوانچه به ورودی بنا تبدیل شده است. همچنین، مال بند‌هایی برای بستن چهارپایان در وسط بنا وجود داشته که امروز به حوضی سنگی تبدیل شده است.

سقف بنا را ۹ گنبد کم خیز پوشانده است. گنبد وسط بر پایه‌ای هشت ضلعی بنا شده است و چهار نورگیر دارد که روشنایی تالار کاروان سرا را تأمین می‌کند. فراهم کردن آب از مهم‌ترین نیاز‌های کاروانیان و جزو امکانات بیشتر کاروان سرا‌ها بوده است. در مقابل این کاروان سرا نیز آب انباری با مخزن مستطیل شکل و سقفی گنبدی است که از طاقی جناغی به پلکانی باریک می‌رسد و درنهایت به پاشیر آب انبار ختم می‌شود.

پیش‌تر کاروان سرای فخرداوود در تصرف اهالی روستا بوده است و مانند بسیاری از بنا‌های تاریخی متروکه به محل نگهداری احشام یا طویله و انبار کاه و علوفه تبدیل شده و رسیدگی نکردن به بنا، دخل و تصرف در آن و آتش سوزی‌ها آسیب زیادی به بنا وارد کرده بود. سال ۱۳۷۱ این کاروان سرا به دلیل استحکام نسبی و موقعیتش در زمین‌های شهر جدید بینالود، با اعتبار سازمان مسکن و شهرسازی و نظارت فنی میراث فرهنگی مرمت و بازسازی شد تا موقت به عنوان دفتر شهرک استفاده شود.

این بنا در شهریور ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ثبت شد و امروز ظاهرا به عنوان موزه و مرکز گردشگری و فرهنگی از آن بهره برداری می‌شود، اما در همیشه بسته آن اجازه پیشروی بیشتر نمی‌دهد و پیگیری ما برای فهمیدن چندوچون ثبت جهانی این کاروان‌سرای تعطیل از مسئولان مربوط نیز به جایی نرسید. بااین حال، امید است که روند ثبت جهانی کاروان سرای فخرداوود به خوبی طی شود و بازدید از مجموعه ساده‌تر شود.