مقام شیخ احمد جام، نمونه‌ای چشم‌نواز از تجمیع همه عناصر معماری ایرانی‌اسلامی
به مناسبت نو‌د‌وسومین سال ثبت ملی آرامگاه شیخ احمد جامی که نمونه‌ای چشم‌نواز از تجمیع همه عناصر معماری ایرانی‌اسلامی است.
به گزارش شهرآرانیوز؛ آرامگاه‌سازی بعد از اسلام نسبت به دیگر فضا‌های معماری با تأخیر پا گرفت و نخستین نمونه آن را می‌شود آرامگاه امیراسماعیل سامانی در بخارای شریف دانست. دلایل آن هم فراوان است و برخی تأکید پیامبر اسلام بر نساختن هرگونه یادبود روی قبر را نخستین دلیل دانسته‌اند. با همه اینها، آرامگاه‌سازی به‌ویژه از دوره سلجوقی رواج یافت و حتی خیلی از فضا‌های آرامگاهی به‌شکل اقماری، بنا‌های دیگری را پیرامونشان شکل دادند.
مقابر افراد شاخص را اگر در ابتدای دوره اسلامی به دو شکل گنبددار و برج‌مانند تقسیم کنیم، در سده‌های بعدی، به‌ویژه پنجم تا دهم هجری، باید شکل سومی هم برایشان در نظر گرفت و آن، مجموعه آرامگاهی است. این مقابر را با کمی تسامح می‌شود ذیل عنوان مقابر خانقاهی آورد که تجمعشان در شرق کشور بیشتر است.
در محدوده ایران دوره اسلامی، مجموعه بنا‌های آرامگاهی فاخری ساخته شده است که گروهی ویژه را در معماری ایرانی‌اسلامی تشکیل می‌دهند. دلیل شکل‌گیری این مجموعه‌ها، تدفین یک فرد شاخص مذهبی یا سیاسی بود، سپس در دوره‌های گوناگون، یا همان زمان یا دوره‌های بعدی، بنا‌های دیگری مانند مسجد، مدرسه، خانقاه، کاروان‌سرا و... به فضای آرامگاه افزوده می‌شدند.
این‌گونه، رفته‌رفته حول محور فرد متوفی، در طول تاریخ بنا‌هایی عام‌المنفعه شکل گرفته است. نکته چشمگیر دیگر درباره این مجموعه‌ها به‌ویژه مجموعه‌های آرامگاهی مذهبی، تأثیر اساسی آنها بر روند شکل‌گیری و گسترش برخی شهر‌های ایران دوره اسلامی است. این بدان معناست که در بیشتر موارد، چنین مجموعه‌هایی که فردِ دفن‌شده در آنها هسته نخستین است، خودشان هسته اولیه و مرکز ثقل یک شهر شده‌اند.
شیخ‌الاسلام احمد جامی
در میان بنا‌های آرامگاهی، بی‌شک مزار یا مقام* شیخ‌احمد جام را می‌شود جزو نمونه‌های شاخص قلمداد کرد؛ مجموعه‌ای زیبا و بزرگ که هر جای آن را بگردیم، بخشی از تاریخ معماری ایران را نمایش می‌دهد و تقریبا همه اجزای معماری سنتی ایران در آن پیداست. «مقبره شیخ جام و ملحقات آن» همان سال نخست ثبت‌شدن آثار ملی، یعنی سال ۱۳۱۰، ۲۲ دی‌ماه در فهرست آثار ملی قرار گرفت. این مجموعه در فهرست میراث جهان اسلام نیز قرار دارد.
شیخ‌احمد جامی، عارف و شاعر و ملقب به «ژنده‌پیل» و «شیخ‌الاسلام»، سال ۴۴۱قمری در روستای نامق، نزدیک ترشیز باستانی خراسان، در خاندانی که نژاد عرب داشتند و به ایران هجرت کرده بودند، به دنیا آمد. شیخ‌احمد هم‌عصر سلطان‌سنجر سلجوقی بوده است و منابع تاریخی نوشته‌اند که سلطان سلجوقی نیز احترام زیادی برای او قائل بوده است. جد اعلای او را جریربن‌عبد‌ا... بجلی، از صحابه پیامبر (ص)، دانسته‌اند. تقریبا به‌اتفاق همه روایاتی که از شیخ‌احمد مانده، او ۹۶ سال عمر کرده و سال ۵۳۶قمری درگذشته است. همین روایات، مزار او را بیرون دروازه «معدآباد» معین کرده‌اند.
معدآباد در روزگار شیخ‌احمد دهی بوده است در نزدیکی جام که البته ذکر آن در هیچ منبعی نیست، اما بعد‌ها بر اثر وجود آرامگاه شیخ و نفوذ خاندان و بازماندگانش و تردد زوار و ارادتمندان او، روزبه‌روز بر اهمیتش افزوده شده و به‌تدریج جای جام را گرفته و به اسم جام که در اصل در کنار آن واقع بوده، شهرت یافته است.
امروز مزار شیخ‌احمد در هسته مرکزی شهر تربت‌جام و چسبیده به بزرگ‌ترین فضای سبز شهر قرار دارد؛ باغی که آن هم به‌واسطه مزار جام شکل گرفته است و به باغ‌مزار یا پارک شیخ جام معروف است. مزار شیخ‌احمد جامی نقشی اساسی در شکل‌گیری هویت فرهنگی‌اجتماعی شهر تربت‌جام داشته است.
قبر شیخ‌احمد جامى
آرامگاه شیخ‌احمد شامل چندین بنای تاریخی است؛ مقبره شیخ، گنبدخانه، مسجد عتیق، خانقاه، سراچه و مدرسه فریومدی، مسجد کرمانی، گنبد سفید، خانقاه‌های تیمور، مدرسه امیرجلال‌الدین فیروزشاه، مسجد نو و مدرسه امیرشاه. ورودی این مجموعه در ضلع شرقی رو به باغ قرار دارد. پس از آن حیاط مرکزی مستطیل‌شکلی است که در سمت راست آن ردیف سنگ‌قبر‌های تاریخی خودنمایی می‌کند؛ سنگ‌قبر‌هایی که صرفا برای نمایش عمومی، به‌صورت افقی و عمودی روی زمین کار شده‌اند.
در امتداد این سنگ‌ها، قبر خود شیخ‌احمد قرار دارد که در فضای باز حیاط است. قبر شیخ‌احمد در گوشه حیاط است و جلو آن ایوانی به‌بلندی سی متر قرار دارد. فضایی که روی قبر ساخته شده است، با ملاط آجر و گچ است و تقریبا پنج متر طول و دو متر عرض و یک متر ارتفاع دارد. پیرامون قبر با سنگ‌های مرمر سیاه به‌شکل ستون احاطه شده است.
در قسمت میانی قبر شیخ‌احمد هم یک درخت بنه یا پسته کوهى قدمت‌دار قرار دارد. دو سنگ قبر سفید به‌شکل عمودی نیز سر و ته قبر را مشخص می‌کنند که روى آنها کتیبههایى به خط کوفى و نستعلیق نوشته شده است و با حاشیه‌های نقوش گیاهی و طرح مارپیچ و مقرنس تزیین شده‌اند؛ تقریبا مشابه ردیف سنگ‌های جلو قبر که در سراسر منطقه تربت‌جام و خواف و باخرز و... پر است.
روی‌هم‌رفته، در این منطقه تا هرات افغانستان و مزار خواجه‌عبدا... انصاری، این سبک مقبره‌سازی بسیار دیده می‌شود. ویژگی‌های بارز این سبک آرامگاه‌سازی عبارت‌اند از قرارگیری قبر مقابل عبادتگاه و خانقاه متوفی، کاشت درخت رو یا کنار قبر برای ایجاد سایه، طویل‌ساختن قبر و قراردادن دو سنگ افراشته در ابتدا و انتهای قبر و....
شیخی که ز اهل خانقاه است
قبر شیخ‌احمد درست مقابل ایوان اصلی مجموعه است که به فضای خانقاه یا گنبدخانه می‌رسد. خود ایوان تزیینات گسترده کاشی‌کاری دارد که به‌لطف مرمت‌های گاه‌وبیگاه دوره‌های مختلف، وضعیت خوبی دارد، اما طاق زیر ایوان که بیشتر مرمت شده، یکدست سفید است و پر از مقرنس‌های گچی است.
براساس کتیبه‌های موجود در خانقاه، تاریخ ساخت آن به ۶۳۳ قمری و زمان خاندان آل‌کرت بازمی‌گردد، اما به‌نقل از منابع تاریخی، بنای اولیه مسجد و خانقاه در زمان خود شیخ‌احمد ساخته شده است و در دوره‌های بعد تزیین و بازپیرایی شده است. خانقاه شیخ‌احمد همین فضای گنبدخانه بوده است.
گنبدخانه پلانی چهارگوش دارد که رفته‌رفته به‌سمت سقف، به هشت‌ضلعی و پی آن به دایره گنبد می‌رسد. تزیینات گچ‌کاری و نقاشی این بخش بنا که از پایین دیوار‌ها تا زیر گنبد می‌رسد، بسیار دیدنی و شگفت‌انگیز است. گنبدخانه سه جفت در دارد که مربوط به قرن هشتم قمری هستند که یکی از آنها تاریخ ۷۳۳قمری را نشان می‌دهد.
مسجد کرمانی تربت‌جام
در دو طرف ایوان گنبدخانه، مسجد کرمانی و مسجد گنبد سفید یا رواق قرار دارد. پشت فضای گنبدخانه، در یک سو مسجد عتیق و در سوی دیگر مسجد جامع جدید با شبستانی گنبددار واقع شده است. مسجد کرمانی جنوب گنبدخانه است و در هر ضلع آن ایوانی هست که ظاهرا فضای چله‌نشینی بوده است. در ایوان شاه‌نشین ضلع غربی مسجد، محراب گچ‌بری و نفیس آن به چشم می‌خورد که از شاهکار‌های معماری قرن هشتم است.
یکی از بخش‌های بسیار زیبای معماری مجموعه آرامگاه شیخ‌احمد همین‌جاست؛ محراب گچ‌بری. محراب گچ‌بری مسجد کرمانی دو نمونه شاخص دیگر در کشور دارد که سرجمع نمونه آنها یافت نمی‌شود؛ یکی محراب مسجد جامع ارومیه و دیگری محراب الجایتو در مسجد جامع اصفهان که هر دو متعلق به دوره ایلخانی هستند. محراب گچ‌بری مسجد کرمانی نیز نقوش مختلف گیاهی و خطی و هندسی پرنقش‌ونگار دارد.
مسجد کرمانی منسوب به معمار آن، خواجه زکی‌بن‌محمدبن‌مسعود کرمانی است. تزیینات داخل بنا شامل قوس‌های تزیینی در اطراف حجرهها و مقرنس‌های گچ‌بری‌شده است. در بالای دیوار بنا، کتیبهای به خط ثلث، بنا را دور میزند و پس از آن مقرنس‌کاری‌های بسیار زیبایی کار شده است.
نمای خارجی مسجد کرمانی که رو به صحن اصلی مزار است، متشکل از چهار طاقنما و قاب‌های ساده آجری بین آنهاست که از این میان، دو طاقنمایی که بعد از ایوان قرار گرفتهاند، مقرنس‌هایی با اسلوب به‌کاررفته در داخل بنا را دارند و حاشیه آنها نیز دارای گچ‌بری‌هایی مثل نمونه‌های داخل بناست. درباره تاریخ ساخت این بنا نمیتوان خیلی دقیق اظهارنظر کرد، اما احتمال قوی این است که این مسجد متعلق به نیمه دوم سده هشتم هجری قمری است.
دیگر فضا‌های آرامگاه
در ضلع شمال‌غربی حیاط مرکزی، بنایی موسوم به گنبد سبز قرار دارد که قسمتی از مدرسه جلال‌الدین فیروزشاه است. پلان این بنا چلیپایی است و گنبدی فیروزه‌ای‌رنگ بر فراز آن قرار گرفته است. علاوه بر اینها، دو خانقاه از امیرتیمور و مدرسه‌ای از علاءالدین محمد فریومدی، وزیر خراسان در زمان ابوسعید ایلخانی و طغاتیمورخان، و نیز مدرسه دیگری در مقابل مدرسه فیروزشاه که توسط شخصی به‌نام «امیر شاه‌ملک» ساخته شده است، وجود دارد.
مسجد جامع نو در بخش غربی این مجموعه است و رواق شرقی آن با مسجد عتیق ارتباط دارد. گنبد مقصوره یکی از قسمت‌های قدیمی مسجد است که در سال ۸۴۶ قمری به‌وسیله جلال‌الدین فیروزشاه ساخته شده است. در کل این بخش از مجموعه آرامگاه از همه جدیدتر به‌نظر می‌رسد و امروز، مراسم مذهبی عمدتا در این بخش برگزار می‌شود.
مسجد عتیق هم که گفتیم امروز به مسجد جامع نو مرتبط است، فضایی شبستانی دارد با پایه‌طاق‌های آجری و طاق‌های دوطبقه که فراوانی طاق و تویزه آن، بر زیبایی‌اش افزوده است. این مسجد هم آجرکاری و گچ‌بری‌های خاص خودش را دارد. متأسفانه نخستین عکس‌هایی که از مسجد عتیق در دست است، تخریب شدید و حتی ویران‌شدن آن را نشان می‌دهد، اما خوشبختانه مرمت شده و امروز سرپاست و به همه فضا‌های اطرافش دسترسی دارد.
جلو ورودی اصلی آرامگاه و چسبیده به باغ‌مزار هم یک آب‌انبار و یک مسجد قرار دارد که به مسجد زیرزمین معروف است. این مسجد دو بخش زمستانی و تابستانی دارد که بخش زمستانی آن از سطح معبر پایین‌تر است. در کل، وجود چنین باغی با این قدمت در کنار مزار شیخ‌احمد، به بررسی‌هایی در این زمینه هم منجر شده است و بازشناسی درختان و مسیر‌های اطراف آرامگاه، از وجود پلان یک باغ ایرانی حکایت می‌کند. با این تفاصیل، مزار شیخ‌احمد جامی نمونه‌ای کم‌مانند از آرامگاه‌سازی و باغ‌مزار است که تزیینات خارق‌العاده‌اش، آن را به مجموعه‌ای شاخص در دل خراسان قدیم و در مسیر تاریخی توس به هرات تبدیل می‌کند.
*در لغت‌نامه دهخدا، واژه «مقام» به معنای مکان خاص هم معنی شده است.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
