مشهد مکتوب

زهرا بیات- طبق آمار و اطلاعات به دست آمده از سال ۱۲۹۶ تا ۱۳۷۶، بیش از ۱۵۰ نشریه در مشهد منتشر شده است. علاوه بر این، در اسناد و کتاب‌های مختلف، نام ۲۴ نشریه وجود دارد که نویسندگان با تردید از آن‌ها با عنوان نشریه‌های مکتوب مشهد نام برده اند. همچنین طبق آمار و پژوهش‌های صورت گرفته، در طول این دوران، ۳۱ نشریه مکتوب در مشهد به دلایل سیاسی و اجتماعی تعطیل شده اند. این تعداد نشریه برای شهری که تا پیش از چند دهه گذشته، جمعیتی چندصدهزار نفری را تجربه می‌کرده است، تنها می‌تواند تاکیدی بر اهمیت فرهنگی سیاسی آن باشد. سالروز تاسیس خانه مطبوعات ایران سبب شد تا گریزی به تاریخ مطبوعات در مشهد بزنیم و از داشته‌هایی بگوییم که تا به امروز کمتر درباره آن گفته شده است. البته بوده اند پژوهش‌هایی در این بابت که نویسندگان آن تلاش کرده اند وضعیت‌های کاغذی مشهد را معرفی و ماندگار کنند. یکی از این پژوهش‌ها کتاب منتشر نشده «راهنمای مطبوعات» مشهد است؛ ابراهیم بلوکات و جمشید قشنگ در این پژوهش توانسته اند داده‌هایی را جمع آوری کنند که تا پیش از این در جایی بیان نشده و بسیاری از آن‌ها برای نخستین بار است که مطرح می‌شود؛ اطلاعاتی، چون محلات قدیم، بزرگان فرهنگ و ادب و هنر، مدارس، چاپخانه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی و ادبی و انعکاسِ برخی اطلاعات مرتبط با حوزه روزنامه نگاری شهر مشهد ازجمله موضوعات خواندنی در این پژوهش در دست انتشار است. گزارش پیش رو بر اساس این پژوهش نوشته شده است.

ادب:
هفته نامه علمی، ادبی، سیاسی، تجاری، تاریخی
ترتیب انتشار: روز‌های چهارشنبه هر هفته
آغاز انتشار: ۶ دی ۱۲۷۹ خورشیدی
پایان انتشار: ۳۰ بهمن ۱۲۸۱ خورشیدی
صاحب امتیاز/ مدیر: میرزاصادق ادیب الممالک فراهانی
تعداد صفحات: ۸ صفحه ۵۰ در ۷۵ سانتی متری
نشانی دفتر نشریه:
منزل مدیر، مدتی در کوچه عنبر و سپس در کوچه مدرسه دودر
اشتراک سالانه:
مشهد ۲ تومان، سایر نقاط ایران ۲۶ قران، قفقاز و روسیه ۶ منات، عثمانی ۳ مجیدی، هندوستان ۱۰ روپیه، اروپا ۱۰ فرانک.
هزینه آگهی در نشریه:
سطری یک قران.
هفته نامه چاپ سنگی «ادب» نخستین جریده منتشرشده مشهد است. این نخستین بودن سبب شده است مدیر آن یعنی «میرزاصادق ادیب الممالک فراهانی» به عنوان «پدر روزنامه نگاری» این شهر شناخته شود. «ادب» سه دوره انتشار داشت که دوره اول خود را در سال ۱۳۱۶ قمری در تبریز، دوره دوم را در مشهد و دوره آخر را نیز در تهران سپری کرده است. از کسانی که در «ادب» دوره دوم فعالیت کردند، می‌توان به «میرزاصادق تبریزی»، ناظم پست خراسان و نماینده جراید تهران در مشهد، اشاره کرد. خوشبختانه حدود ۹۰ شماره از هفته نامه ادب در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس مشهد و نسخه‌هایی نیز در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه تهران، مرکزی فارس، مجلس و مجلس سنا موجود است.

بشارت:
هفته نامه سیاسی، خبری، مذهبی، اجتماعی
ترتیب انتشار: روز‌های دوشنبه هر هفته
آغاز انتشار: آذر ۱۲۸۵ خورشیدی
پایان انتشار: ۱۲۸۷ خورشیدی
صاحب امتیاز/مدیر: شیخ محمدعلی، مدیر مدرسه مظفری
تعداد صفحات: ۴ صفحه ۱۶ در ۳۲ سانتی متری
نشانی دفتر نشریه:
مدرسه مظفری
اشتراک سالانه:
مشهد ۱۲ قران. سایر نقاط ایران ۱۵ قران. روسیه و ترکستان ۴ منات. هندوستان و چین ۲۴ قران. افغانستان و عثمانی و مصر ۲۰ قران.
هفته نامه چاپ سربی «بشارت» که در ابتدا شکلی بسیار ابتدایی داشته است، اما به مرور شمایل یک نشریه حرفه‌ای را به خود می‌گیرد، دومین نشریه منتشرشده مشهد با قلم رانی «عزیزا... فصیح الممالک»، «میرزامحمدباقر» و «میرزاعلی» است. مطالب جالبی برای خواندن داشت؛ ازجمله اینکه در شماره سومش، تأسیس بانک ملی ایران را آگهی داده و در شماره چهارمش هم آورده است که زنان مشهد به تأسی از زنان تهران و برای کمک به بانک ملی، با فروش جواهرات خود تصمیم به راه اندازی کارخانه‌ای گرفتند تا از درآمد آن به بانک ملی کمک کنند. دست کم ۲۸ شماره از هفته نامه بشارت در کتابخانه دکتر شریعتی مشهد موجود است. کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس مشهد هم یک شماره از این نشریه را دارد.

خورشید:
هفته نامه خبر ی، اجتماعی، تجاری، سیاسی و اخلاقی
ترتیب انتشار: روز‌های چهارشنبه هر هفته
آغاز انتشار: اسفند ۱۲۸۵ خورشیدی
پایان انتشار: دست کم تا ۱۲۸۹ خورشیدی
صاحب امتیاز/مدیر: محمدصادق تبریزی (معتمدالسلطان)
تعداد صفحات: ۸ صفحه، دوره دوم ۴ صفحه
نشانی دفتر نشریه:
کوچه حوض مونس
اشتراک سالانه:
مشهد ۲۰ قران (دوره دوم ۳۲ قران). سایر نقاط ایران ۲۲ قران (دوره دوم ۳۶ قران).
تک شماره:
۳۰۰ دینار (دوره دوم ۳ شاهی)
هزینه آگهی در نشریه:
سطری ۱۰ شاهی
هفته نامه «خورشید» را به نوعی نخستین نشریه حرفه‌ای مشهد و خراسان می‌دانند،   این نشریه را «صادق تبریزی» که در هفته نامه ادب حضور داشت و ازطرفی نماینده مطبوعات تهران در مشهد بود، پایه گذاری کرد. تبریزی با این پشتوانه به نوعی نخستین روزنامه نگار حرفه‌ای مشهد به شمار می‌رود. این نشریه دو دوره به صورت سنگی سربی منتشر شد؛ یک بار از ۱۲۸۵ خورشیدی تا دوران استبداد صغیر و یک بار هم پس از پایان استبداد صغیر تا ۱۲۸۹ خورشیدی. کتابخانه شریعتی مشهد، ۱۲۲ شماره و کتابخانه مرکزی آستان قدس ۶ شماره خورشید را نگهداری می‌کنند. به گفته منابع، کتابخانه دانشگاه تهران نیز ۱۲۵ شماره از این نشریه را دراختیار دارد.

آهنگ خاور:
هفته نامه سیاسی، اجتماعی، انتقادی، خبری
ترتیب انتشار: سه شنبه هر هفته
آغاز انتشار: اردیبهشت ۱۳۴۱ خورشیدی
پایان انتشار: ۱۳۴۵ خورشیدی
صاحب امتیاز/مدیر: دکتر محمدباقر تعبدی
نشانی دفتر نشریه:
خیابان صفوی (پایین خیابان)
اشتراک سالانه:
تک شماره: ۳ ریال، بعد‌ها ۵ ریال
پیگیری مسائل مختلف اجتماعیِ ناظر بر زندگی بهتر شهروندان، محور اصلی مطالب این نشریه را تشکیل می‌داده است. ۶۰ شماره از این نشریه در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس مشهد نگهداری می‌شود. همچنین چند شماره از نشریه در کتابخانه ملی موجود است.

تربیت نوین:
ماهنامه علمی، ادبی، هنری، اجتماعی
ترتیب انتشار: ماهانه
آغاز انتشار: مهر ۱۳۳۹ خورشیدی
پایان انتشار: شهریور ۱۳۴۰ خورشیدی
صاحب امتیاز/مدیر: مرتضی روحانی
تعداد صفحات: ۵۲ صفحه
نشانی دفتر نشریه:
میدان گنبدسبز
اشتراک سالانه:
۱۴۰ ریال
تک شماره:
۱۲ ریال
مرتضی روحانی از سال‌های پایانی دهه ۲۰ وارد عرصه روزنامه نگاری شد و بعد‌ها تربیت نوین را منتشر کرد. جالب است بدانید که این ماهنامه، نخستین نشریه در خراسان است که در روش انتشار آن به صورت مستقیم به هنر اشاره می‌شود. از این ماهنامه ۱۲ شماره منتشر شد که کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس، همه ۱۲ شماره آن را در اختیار دارد. چند شماره از این ماهنامه نیز در کتابخانه شریعتی مشهد نگهداری می‌شود.

خراسان:
روزنامه خبری سیاسی
ترتیب انتشار: دو شماره در هفته
آغاز انتشار: اسفند ۱۲۸۷ خورشیدی
پایان انتشار: ۲۰ مرداد ۱۲۸۸ خورشیدی
صاحب امتیاز/مدیر: سیدحسین اردبیلی
تعداد صفحات: ۴ صفحه ۲۰ در ۳۵ سانتی متری
اشتراک سالانه:
مشهد ۱۲ قران. سایر نقاط ایران ۱۵ قران. خارج از ایران ۱۸ هزار.
تک شماره:
۳ شاهی
به دلیل انتشار بیش از یک شماره در هفته می‌توان به «خراسان» عنوان روزنامه را داد. تا پیش از این نشریه‌ای در مشهد و خراسان بیش از یک شماره در هفته منتشر نشده بود. این ابتکار به همت «سیدحسین اردبیلی» از فعالان سیاسی و مؤثرین مشروطه  خواه خراسان بود که در مجلس دوم نیز به نمایندگی انتخاب شده بود. «خراسان» البته در آغاز به صورت روزنامه‌ای مجهول الهویه منتشر می‌شد، چنان که رئیس الطلاب، سردبیر و نویسنده تمام مطالب آن، پای مطالبش را با عنوان «م. ی» امضا می‌کرد. این روزنامه در کل دوران انتشار خود، ۲۴ شماره بیرون داد که هفت شماره اش در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس دردسترس است.

دبستان:
مجله علمی ادبی
ترتیب انتشار: ماهانه
آغاز انتشار: آبان ۱۳۰۱ خورشیدی
پایان انتشار: دی ماه ۱۳۰۶ خورشیدی
صاحب امتیاز / مدیر: سید حسن مشکان طبسی
تعداد صفحات: ۴۰ صفحه قطع خشتی (۲۰ در ۱۴ سانتی متر)
نشانی دفتر نشریه:
چهارباغ، مطبعه خراسان
اشتراک سالانه:
۴۰ قران. طلاب و فرهنگیان ۲۵ قران، خارج از کشور یک لیره انگلیس
شمارگان:
۵۰۰ نسخه
«دبستان» نخستین مجله ادبی مشهد و خراسان و در زمره نشریات ادبی وزین ایران به شمار می‌رود. درخواست مجوز مجله «دبستان» در تاریخ ۳۰ مرداد ۱۳۰۱ به امضای مشکان ارسال شده است. دوره اول فعالیتش پس از ۱۲ شماره به سر می‌آید و نشریه برای ۳ سال تعطیل می‌شود. دوره دوم از آذر ماه ۱۳۰۵ خورشیدی آغاز می‌شود. مجله «دبستان» در این دوره به نوعی ناشر آرا و آثار اعضای انجمن ادبی خراسان به شمار می‌رود. کتابخانه شریعتی مشهد دوره کامل مجله «دبستان» را نگهداری می‌کند و کتابخانه‌های دانشگاه تهران، مجلس، مجلس سنا، آستان قدس و چند کتابخانه دیگر هم نسخه‌هایی از آن را در اختیار دارند.

خراسان بانوان:
هفته نامه ادبی، اجتماعی، آموزشی، خبری، سیاسی
ترتیب انتشار: هفتگی
آغاز انتشار: ۲۱ فروردین ۱۳۳۹ خورشیدی
پایان انتشار: ۱۳۴۸ خورشیدی
صاحب امتیاز/مدیر: محمدصادق تهرانیان
نشانی دفتر نشریه:
ابتدای خیابان خسروی، دفتر روزنامه خراسان
تک شماره:
۳ ریال
«خراسان بانوان» ضمیمه هفتگی ویژه بانوان بود که روزنامه خراسان منتشر می‌کرد. جمعی از زنان هنرمند مشهد همچون خجسته ناطق در نگارش مطالب «خراسان بانوان» مشارکت داشتند. شماره‌های متعددی از این نشریه در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس، آرشیو روزنامه خراسان، کتابخانه ملی و کتابخانه مدارک فرهنگی کشور، نگهداری می‌شود.

طوس
روزنامه خبری سیاسی اقتصادی تاریخی
ترتیب انتشار: ۲ شماره در هفته
آغاز انتشار: ۲۵ آبان ۱۲۸۸ خورشیدی
پایان انتشار: پایان انتشار دوره دوم ۱۲۹۴
صاحب امتیاز / مدیر: میرزا هاشم قزوینی (محیط مافی)
تعداد صفحات: ۴ صفحه ۳۰ در ۴۰ سانتی متر
نشانی دفتر نشریه:
بالا خیابان
اشتراک سالانه:
مشهد ۳۰ قران، سایر نقاط ایران ۳۵ قران، قفقاز و روسیه ۷ روبل.
تک شماره:
۴ شاهی
روزنامه چاپ سربی «طوس» هم جزو نشریاتی است که ۲ شماره در هفته منتشر می‌شده است. انتشارش هم البته ۲ دوره دارد. بار اول با آغاز به کار مجلس دوم منتشر می‌شود، اما با فشار‌های بی امان روس ها، توقیف می‌شود تا سال ۱۲۹۳. دوره دوم همین سال شروع شده و تا یک سال بعد و توقیف دوباره روزنامه ادامه داشته است. میرزا هاشم این بار مانند دوره اول توقیف «طوس»، منتظر نمانده و بلافاصله پس از توقیف، روزنامه را با نام «وطن» در سال ۱۲۹۴ منتشر کرده است. ابوالقاسم نحوی قزوینی سردبیری روزنامه را در دوره اول انتشار «طوس» بر عهده داشته و محمدتقی بهار نیز با آن همکاری می‌کرده است. به نوشته منابع، سری کامل دوره اول روزنامه «طوس» در کتابخانه مجلس موجود است. همچنین کتابخانه‌های آستان قدس مشهد و مرکزی دانشگاه تهران هم یک شماره از دوره اول روزنامه را در اختیار دارند.

آشفته:
روزنامه فکاهی اجتماعی
ترتیب انتشار: هفتگی، روزانه
آغاز انتشار: پاییز ۱۳۰۸ خورشیدی
پایان انتشار: ۱۳۰۹ خورشیدی
صاحب امتیاز / مدیر: عماد آشفته ملقب به خوشگو (عماد عصار)
تعداد صفحات: ۴ صفحه
نشانی دفتر نشریه:
چهارباغ
اشتراک سالانه:
داخل و خارج کشور ۳۰ قران
تک شماره:
۶ شاهی
هزینه آگهی در نشریه:
صفحه اول ۲ قران، صفحه دوم و سوم ۳۰ شاهی، صفحه چهارم یک قران
روزنامه «آشفته» شاید نخستین نشریه‌ای باشد که نگارش محاوره را وارد روزنامه نگاری کرده است. عماد عصار، مدیر این روزنامه، یک سال بعد در تهران نشریه‌ای فکاهی با نام «یویو» منتشر می‌کند که مدتی توقیف، و پس از شهریور ۱۳۲۰ برای مدتی منتشر می‌شود.
نشریه بعدیِ عماد عصار «جنگ آشفته» نام دارد که در ۱۳۲۴ خورشیدی منتشر می‌شود. یک سال بعد، یعنی در سال ۱۳۲۵، هم عماد عصار دوباره روزنامه آشفته را در تهران به راه می‌اندازد که البته همچون دوره قبلی و دیگر نشریات عصار توقیف می‌شود. کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس به احتمال زیاد تنها کتابخانه‌ای است که شماره‌هایی از روز نامه آشفته را نگهداری می‌کند.

نامه آستان قدس (مشکوه):
مجله مذهبی، تحقیقی، تاریخی، اخلاقی
ترتیب انتشار: دو ماه و بعد نیم سال
آغاز انتشار: تیر ۱۳۳۹ خورشیدی
پایان انتشار: ادامه دارد
صاحب امتیاز/مدیر: آستان قدس رضوی. مؤسس: محمد مهران
تعداد صفحات: ۱۹۲ صفحه ۱۶.۵ در ۲۳.۵ سانتی متری
نشانی دفتر نشریه:
صحن نو، کتابخانه آستان قدس رضوی
اشتراک سالانه:
۱۰۰ ریال، بعد‌ها ۱۵۰ ریال. برای مراکز علمی: رایگان
تک شماره:
۲۰ ریال، بعد‌ها ۲۵ ریال، بعد‌ها ۵۰ ریال
«نامه آستان قدس» نخستین فعالیت مطبوعاتی صورت گرفته تحت حمایت آستان قدس رضوی در مشهد است. از محمد مهران (مؤسس)، عبدالمجید فیاض (رئیس)، فخرالدین حجازی (مدیر) و تقی بینش (سرپرست) می‌توان به عنوان افرادی نام برد که در انتشار دوره نخست این نشریه نقش داشتند. این نشریه در طول فعالیت خود با نام‌های مختلفی، چون «نامه آستان قدس» و «نامه قدس رضوی» منتشر شد. دوره آخر آن نیز با نام «مشکوه» از سال ۱۳۶۱ خورشیدی آغاز شد که هنوز ادامه دارد. شماره‌های بسیاری از «نامه آستان قدس» در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس، کتابخانه ملی و کتابخانه مجلس سنا نگهداری می‌شود. کتابخانه مرکزی دانشگاه شیراز و کتابخانه مدارک فرهنگی کشور نیز شماره‌هایی از این نشریه را در اختیار دارند.

بلدالامین:
هفته نامه خبری اجتماعی
ترتیب انتشار: یک شماره در هفته
آغاز انتشار: اسفند ۱۲۸۸ خورشیدی
پایان انتشار: مرداد ۱۲۸۹ خورشیدی
صاحب امتیاز / مدیر: شهرداری مشهد، محمد صادق تبریزی
تعداد صفحات: ۴ صفحه ۲۰ در ۳۴ سانتی متر
نشانی دفتر نشریه:
انجمن بلدی مشهد (ارض اقدس)
اشتراک سالانه:
مشهد یک تومان، سایر نقاط ایران ۱۲ قران، خارج از ایران ۱۵ قران
تک شماره:
۳ شاهی
هزینه آگهی در نشریه: سطری یک قران
«بلدالامین» خبرنامه شهرداری مشهد بود ه است. از این جهت می‌توان به عنوان جد بزرگ شهرآرا از آن یاد کرد. نسخه‌ای از «بلدالامین» در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد کتابخانه آستان قدس مشهد نگهداری می‌شود که به احتمال زیاد تنها نسخه به جا مانده از پدربزرگ روزنامه مشهد است.

۲۳ خرداد در تقویم مشهد:

۱۳۲۳

علی صیادشیرازی در شهرستان درگز استان خراسان به دنیا آمد. او فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران و عضو شورای عالی دفاع ملی بود که در فروردین ۱۳۷۸ یکی از اعضای سازمان مجاهدین خلق، او را ترور کرد و به شهادت رساند.

۱۳۲۶

میرزایحیی سرابی از علمای معاصر و از ائمه جماعات مسجد گوهرشاد درگذشت.

۱۳۲۷

تظاهرات شدیدی علیه زمامداری هژبر در مشهد صورت گرفت.

۱۳۲۸

مراحل احداث راه آهن تهران-مشهد به طول ۹۲۷ کیلومتر آغاز شد.

۱۳۴۱

جمعیت زیادی برای عزاداری سیدالشهدا (ع) از کانون نشر حقایق اسلامی به سمت حرم مطهر رضوی حرکت کردند. در این روز رژیم پهلوی از سخنرانی محمدتقی شریعتی ممانعت کرد و این موضوع، سبب اغتشاش مردم شد.

۱۳۴۲

عزیزی، استاندار خراسان، به تهران احضار شد تا درباره حوادث ۱۵ خرداد همان سال در مشهد توضیح و گزارش دهد. در این روز همچنین سینما‌های مشهد پس از ۲۰ روز تعطیلی دوباره باز شدند.

۱۳۵۷

سیدعبدالکریم هاشمی نژاد از زندان رژیم پهلوی آزاد شد. مردم مشهد پیش از این برای آزادی او در خانه آیت ا... شیرازی تحصن کرده بودند.