گرمابه دلخواه روس‌ها

منشادی - از آن خروس‌خوان‌هایی که «میرزا علی» قفل حمامش را باز و آتش‌دان حمام سلیقه را روشن می‌کرد، بیش از 90 سال می‌گذرد. دیگر سال‌هاست کاسب‌هایی که روزگاری همسایه دیواربه‌دیوار این حمام بودند، صدای خشک گفتن‌ها، آب بر دوش هم ریختن‌ها، به اصرار کیسه پشت هم کشیدن‌ها، مشت‌ومالچی، دلاک و... را از حمام نمی‌شنوند. حمامی که روزگاری بیاوبروهای بسیار داشت و سربازهای روس به آن علاقه زیادی داشتند. این حمام نیز همچون بسیاری دیگر از حمام‌های قدیمی مشهد این روزها به مخروبه‌ای در حاشیه خیابان شهید کاشانی 17 تبدیل شده و از آن همه سنت و مراسمی که در آن برگزار می‌شد، فقط خاطره‌های کم‌رنگی در ذهن پیرهای مشهد باقی مانده است

ژن حمامداری سلیقه ها
دهه اول قرن چهاردهم شمسی، میرزا علی سلیقه که کسب و کارش حمامداری و جامهداری بود، تصمیم به ساخت حمام در یکی از قدیمیترین محلههای مشهد یعنی دریادل گرفت تا شغل اجدادیاش را در حمام خودش ادامه دهد. محمود سلیقه پسر میرزا علی سلیقه در گفتن از این حمام قدیمی گریزی به خاطرات مرحوم پدرش میزند و تعریف میکند: پدرم متولد 1278 و بچه محله نوغان بود. خودش همیشه میگفت از وقتی دست چپ و راستش را شناخته، در حمام پدرش کارگری میکرده و شب و روزش با کار در همان حمام میگذشته است. جوانتر که شده، روی یکی از حمامهای نوغان دست گذاشته و آن را اجاره کرده است. بعد از چند سال کار کردن، در 22سالگی تصمیم گرفته که حمام خودش را داشته باشد. به دنبال همین آرزو با پولی که پسانداز کرده بود، زمینی در خیابان دریادل خریده و حمام سلیقه را بنا کرده است.
سالها پس از ساخت حمام سلیقه، میرزا علی صاحب 6 پسر شد و حمامهای دیگری را هم خرید یا کرایه میکرد تا پسرانش آن حمامها را اداره کنند: علاوه بر حمام سلیقه، پدرم حمامی در خیابان نوغان (که به آن حمام نوغون میگفتیم) و حمامی در کوهسنگی به نام فرحناز را کرایه کرده بود تا برادرهایم این حمامها را اداره کنند.
میرزا علی 80 سال عمر کرده و در تمام مدت عمرش شغل آبا و اجدادیاش یعنی حمامداری را ادامه داده است. او آنقدر شیفته حمامداری بود که تا آخرین سالهای عمرش در حمام مینشست. در سال1356 هم که فوت کرد، بعد از مدت کوتاهی حمامش که با نام «سلیقه» معروف بود، تعطیل و تبدیل به مخروبه شد. این روزها هم زمین خالی آن در حاشیه دریادل یادآور خوشسلیقگیهای میرزا علی در حمامداری است.

الگوبرداری سلیقه از حمام شاه
بومیهای محله، حمام سلیقه را خوب به یاد دارند. حمامی که چند پله داشت و از سطح زمین پایین میرفت. شاید ظاهر حمام زیاد خوش آب و رنگ نبوده اما داخل حمام معماری خاصی داشته است که محمود سلیقه دربارهاش اینطور میگوید: پدرم بیسواد بود اما ذوق هنری خوبی داشت. برای حمام خودش طرح میداد. البته این گفتار امروزیهاست، در واقع پدرم به حمامهای مختلف میرفت و از معماری سنتی الگوبرداری میکرد و با همان زبان خودش به معمار سفارش میداد و معمار هم حمام را خوب ساخت. خیلی از در و دیوارهای حمام از حمامهای سنتی و قدیمی شهر الگوبرداری شده بود؛ حتی کاشیکاری حمام. کاشیکاری حمام سلیقه از روی حمام سنتی و قدیمی شاه الگوبرداری شده بود. خزینه حمام نیز همینطور، اما رفتهرفته خزینه از مد افتاد و مردم خواستار حمامهای عمومی و بعد نمره شدند. پدرم هم به خواست مردم، معماری داخلی حمام را با رعایت و حفظ شکل و قالب سنتی، تغییر داد و اول 6 نمره و بعد از مدتی 10 نمره به حمام اضافه کرد و حمام برای زنان و مردان شیفتبندی شد.
محمود سلیقه، کاشیکاری زیبای حمام را یکی از نکات برجسته حمام سلیقه عنوان میکند و میگوید: فضای داخلی حمام با کاشیهای سفید و آبی تزئین شده بود و برخلاف شکل ظاهری و ورودی حمام که جذابیت زیادی نداشت، داخل حمام خیلی زیبا بود.

ساز و دهل حمام سلیقه
محمود سلیقه حمام پدرش را با صدای ساز و دهلهای مراسم مختلف به یاد میآورد؛ آن زمانی که رسم بر این بود عروس و داماد را حمام ببرند و این مراسم با اجرای موسیقی همراه میشد: رفتن به حمام آداب و رسوم خودش را داشت. من زیاد برای اداره حمام نمیرفتم، اما خاطرات زیادی از این حمام دارم. زیباترین خاطراتم به مراسم عروسی برمیگردد. در آن زمان رسم بود برخی اعمال در حمام انجام شود. هیچوقت از یاد نمیبرم؛ وقتی وارد حمام میشدم، بخار حمام با عطر گلاب مخلوط میشد و بوی سرشور و سفیدآب فضا را پر میکرد؛ مخصوصا ایام ولادت، از پلهها که پایین میآمدم، صدای هلهله و شادی و خنده معلوم میکرد دوباره مراسم عروسی و نامزدی است.
آشتیکنان حمامی در اطراف حمام سلیقه چند حمام باسابقهتر هم بود، اما این حمام صفای دیگری داشت. محمود سلیقه از آشتیکنانهایی میگوید که گاه و بیگاه بزرگترها و ریشسفیدان بین جوانترها راه میانداختند: صدای صلوات که بلند میشد، معلوم بود باز مراسم آشتیکنان برپاست؛ پشتبندش یا شیرینی پخش میشد یا پول حمام را حساب میکردند. البته آشتیکنان در تمام حمامهای قدیمی اتفاق میافتاد، اما در حمام سلیقه حال و هوا جور دیگری بود.

حمام روسها
اوایل دهه 20 که روسها در مشهد خیلی رفت و آمد داشتند، پاتوقشان حمام سلیقه بود. فرهاد سلیقه یکی از نوههای میرزا علی از این حمام و حمامهای دیگر پدربزرگش خاطرههای زیادی دارد.خاطرهای که برایمان بازگو میکند، خاطرهای است که از مادربزرگش شنیده: حدود سال 1320 که روسهای زیادی در مشهد بودند و سربازهای روس در این شهر زندگی میکردند، آخر هفتهها پاتوقشان حمام سلیقه بود. برای نظافت و بهداشت به حمام سلیقه میآمدند و اتفاقا تعدادشان کم هم نبود. برای همین حمام را قرق میکردند و بقیه مردم نمیتوانستند از حمام استفاده کنند. البته پدرم هم راضی نمیشد که آنها در حمام شلوغ کنند.
به واسطه همین موضوع مردم دل خوشی از روسها نداشتند. یک روز بعد از حمام گرفتن روسها قاسم خرمیان، یکی از پهلوانان و کشتیگیران بنام مشهدی که فامیل درجه یک ما محسوب میشود، سپر خودرو جیپی که روسها سوار شده بودند را با یک دست گرفته و دست دیگرش را به درخت گرفته بود.
مادربزرگم از پنجره این صحنه را تماشا میکرده و میگفت هرچه روسها گاز میدادند، خودرو حرکت نمیکرد و وقتی به پشت سرشان نگاه میانداختند، خرمیان دستش را از سپر رها میکرده و خودش را مشغول نشان میداده است. خلاصه این عمل را چندین بار تکرار کرد تا روسها کمتر به این حمام بیایند.

حمام سلیقه امروز
امروزه دیگر از آن شکوه و جلال کاشیکاریهایی که میرزا علی برایش روزها وقت صرف کرد و یا آن زمزمه صلواتهای آشتیکنان که در تمام محله طنینانداز میشد، خبری نیست. حمام سلیقه این روزها به مخروبهای دو در تبدیل شده که هیچ اثری از آن نیست و جز معدود همسایههای قدیمی کسی نمیداند پشت در آهنی کرمرنگ راسته خیابان دریادل، نرسیده به خیابان کاشانی17 روزگاری حمامی خوش آب و رنگ وجود داشته است. محمود سلیقه در اینباره میگوید: 50 سال است که حمام را واگذار کردهایم. مردم دیگر در خانههایش دوش میگرفتند و حمام عمومی را آلوده میدانستند. به همین دلیل حمامداری از رونق افتاده و پدرم هم پیر شده بود. حمام را واگذار کردیم و الان نمیدانم چه بلایی بر سر آن کاشیکاریهای سنتی آمده است که پدرم برایش کلی زحمت کشیده بود. راستش را بخواهید، دلش را ندارم که بروم ببینم حمام ما به چه روزی درآمده است. البته میدانم حمام فرحناز خراب و بهجایش یک برج ساخته شده است..